शिव छत्रपतीचे चरित्र

शिव छत्रपतीचे चरित्र

0
कृ णाजी अनंत सभासद – वर चत
शव-छ पतीचे च र
1
ेय
टंकन:- मणृ ाल भडे
मु%ु%&तशोधन:- राहुल *काश सुवुवुवुवणा +
मुखुखुखुखप-ृ :- मणृ ाल भड े
मणृ ाल भडे याचंचं ी ओळख:
माझी मा%हती : मी मृणाल व1ाधर भडे. मी रा3यशा4ाची पदवी घेत6यानंतर 7ंथालयशा4ाम9ये प:;यु<र
पदवी(BLISc.) घेतल> आहे. आता @यातच पुढे शBण(MLISc.) घेऊन कर>यर करDयाचा मानस आहे. वाचनाची अ@यंत
आवड, आEण मराठG वाचनसा%ह@य इंटरनेटवर आणDयाची मनापासून इJछा.! सुLवात कुठुन करावी या वचारात
असताना या वेबसाईटवरJया एका कPयुQनट>वर या उपSमा वषयी कळलं. आEण हा माझा प%हला *यU...
2
अनुSमEणका
Sम शीष+क पृ-
१ लेखनास आWा. ६
२ मालोजीस Z[ांत ६
३ शवाजीचा ज]म. ६
४ ‘ बारा मावळ_ काबीज केल>ं ’ ७
५ पुरंदर घेतला ७
६ जावळी काबीज ७
७ संभाजीचा ज]म ८
८ आ%दलशहाचा शहाजीस जाब ९
९ अफजलखानाची रवानगी ९
१० कृ णाजी भाgकर ' हेिजबीस ’ ९
११ शवाजीचा यु9दQनiय १०
१२ नेताजी पालकरास काम गर> १०
१३ पंताजीपंत खानाकडे ११
१४ खानाJया कपटाचा प रgफोट ११
१५ शवाजीचा खानास Qनरोप १२
१६ खान *तापगडाखाल> १२
१७ भेट>ची योजना १२
१८ शवाजीची तयार> १३
१९ “ शवाजी Pहणजे काय?” १३
२० अफजलखानाचा वध १३
२१ खानाJया ल कराचा पाडाव १४
२२ राजे यांचा %दलासा १५
२३ शवाजी ‘ अवतार>च होता.’ १५
२४ वजापुर> शोक १६
२५ *तापगडावर देवीची gथापनाj १६
२६ ‘मोगलांईत धुंद उठ वल>.’ १६
२७ गडकोटांचा बंदोबgत १७
२८ पागांची ;यवgथा १७
3
२९ ल कराची र>त १८
३० पायदळास आWा १८
३१ मोकासे नाह>तj १९
३२ मुलकk कारभारj १९
३३ जमीन-मोजणी व महसूलj २०
३४ देवgथाना%दकांचा योगBेमj २०
३५ शाgताखान पुDयावरj २१
३६ खानाची बोटे उडाल>.j २१
३७ खान ‘%द6ल>स चालला.’ २३
३८ राजे खुशालj २३
३९ जय सगं -%दलेरखानास पाठ वले. २३
४० जय सगं ाचे अनु-ानj २४
४१ ीभवानीचा Z[ांत.j २४
४२ रघुनाथपंlडत जय सगं ाकडjे २५
४३ जय सगं ाचे आmासन :j २५
४४ %दलेलखान क[ीj २६
४५ मुरारबाजी पडला. २६
४६ शवाजी-जय सगं भेटj २७
४७ %द6ल>स जाDयाचा करार २८
४८ शवाजी-जय सगं वजापुरावर २९
४९ राजे आगn यास २९
५० शवाजी पादशाह> दरबारातj ३०
५१ ‘रस-रंग राखून Qनघून जाण_’ ३१
५२ पादशाहास अज+j ३१
५३ औरंगजेबाचा वक6प ३१
५४ शवाजी जाफरखानाJया भेट>स ३१
५५ शवाजीभोवती चौकkj ३२
५६ मे;याचे पेटारेj ३२
५७ राजांचे पलायन ३२
५८ %हरोजीह> Qनघालाj ३३
५९ राम सगं ाची कै rफयतj ३३
६० शवाजीचा शोध ३४
4
६१ राजे राजगडासj ३४
६२ गड परत घेDयाची तजवीजj ३५
६३ “एक गड घेतला, परंतु एक गड गेला!” ३५
६४ इतरह> गड घेतले.j ३६
६५ संभाजी राजगडास : नेमणुकाj ३६
६६ ‘पतक_ केल>ं.’ ३६
६७ प]हाळा आ%दलशाह>कडेj ३७
६८ नेताजीस दूर कtन कडतोजी सेनापती ३७
६९ संभाजी मोगलांचा सuहजार> ३८
७० मोगलांशी सला ३८
७१ शाहाजा1ाशी भेटj ३९
७२ बादशाहाचा हुकूमj ३९
७३ शाहाजा1ाचा इशाराj ३९
७४ पादशाहा थvकj ४०
७५ *तापरावाची भेट ४०
७६ रांगणा ‘रwBला’ ४०
७७ मोगलाईत पाळत ४०
७८ सुरतेची लूट. ४०
७९ ‘दया+स पालाण घातल.’ ४२
८० काय सावंत व बाजी पासलकरj ४२
८१ शाहाजीचा मृ@यूj ४२
८२ शxीचा पराभवj ४३
८३ ‘कुल कyकण काबीज.’ ४४
८४ बनसूर ‘मा रल.’ ४५
८५ कारंजे-औरंगाबाद लुटल>.j ४५
८६ रायर>- ‘तzास जागा.’ ४५
८७ राजारामाचा ज]म ४६
८८ कोळवण काबीजj ४६
८९ कणेरागडचे यु9द ४६
९० सालेर>चा वेढाj ४७
९१ %दलेलखान पळून गेला. ४८
९२ “बहादुरखान पडीच_ गुtं आहे.” ४८
5
९३ प]हाळा-रायबाग घेतले. ४९
९४ कारभाराचे हवाले ४९
९५ बेलोलखान शरणj ४९
९६ नारोपंतास ‘मजुमदार>’ ५०
९७ *तापराव ठारj ५०
९८ हंबीररावास सरनोबती ५०
९९ रघुनाथपंत हणमंते शवाजीकडेj ५१
१०० हुसेनखान ध रला. ५१
१०१ ‘कोपल घेतल_’ ५१
१०२ हंबीरराव मोगलाईतj ५२
१०३ राजे सहं ासनाtढ ५२
१०४ पातशाहाचा खेद ५४
१०५ भागानगर-भेट>चा वचार ५४
१०६ राजे भागानगरास ५५
१०७ पादशाहाचे समाधान ५६
१०८ “तुPह>ं सहाय असाव.” ५६
१०९ राजे ीशै6यासj ५६
११० चंद>स वेढा ५६
१११ शवाजी-;यंकोजी भेटj ५७
११२ राजे देशी ५७
११३ ;यंकोजीशी सलाj ५८
११४ जालनापूरास वेढा ५९
११५ संभाजी %दलेलखानाकडेj ५९
११६ रा3याची मोजदाद ६०
११७ ‘दोन *ांत मळून एक रा3य.’ ६४
११८ राजारामाचे ल{नj ६५
११९ राजांस 3वराची ;यथाj ६५
१२० राजांचे देहावसानj ६५
१२१ अशुभ च]हे व उ<रrSयाj ६६
१२२ राजा अवतार>च.j ६७
१२३ फल ुती.j ६७
6
॥ ी ॥
ीमतंतं महाराज राज ी राजाराम साहेब छ पती,
साहेबाचंचं े सेवेवेशी
१ .लेखनास आWा.
वनंती सेवक कृ णाजी अनंत सभासद कृतानेक वWापना ऐसी जे .साहेबीं मेहेरबानी कtन
सेवकास पु सल_ कkं ,“आपले पते थोरले राजे यांणीं इतका पराSम केला व चार पातशाह>ंशीं दावा ला वला .
ऐसा पराSम केला .ऐस_ असतां औरंगजेब येऊन [@यान] rकं6लोrक6ल>ं अनथ+ मांlडला .याचा अथ+ काय ?
तुPह> पुरातन ,रा3यांतील माह>त [गार] लोक आहां ,त र इgतक€बल पासून च र लेहून देण_.” Pहंणोन
आWा के ल> .@याजवtन वतम+ ान ऐसी ज-े :
२ .मालोजीस Z[ातं
रािजयांचे बाप थोरले महाराज राज ी शाहाजी राजे ,यांचे बाप Pहंणजे रािजयांचे आजे राज ी
मालोजी राजे व वठोजी राजे भyसले;हे Qनजामशाह> वजीर दौलता कtन तोलदार>ने होते .@यांची Qन-ा
ीशंभुमहादेव यांचे भजनीं बहूत होती .@यास शखर> या ा चै मासीं भरते .पांच सात लB माणस_
मळतात .पाEणयाच_ बहूत संकट .उदक नाह>ं .तीन कोशांवLन उदक आणतात .लोक मी बहूत
होतात.Pहणून राज ी मालोजीराजे यांनी तेथ_ जागा पाहून तळ_ एक थोर बां धल_ .सव+ लोकांस उदक
काया+स येई अस_ केल_ .अपर मत &;य खच+ केल_ .तळ_ संपूण+ उदकान_ भरल_ .ह_ क रतांच रा ौ ीशंभुमहादेव
gवनास येऊन ,*स]न होऊन बो लला जे ,“तु‚या वंशांत आपण अवतार घेऊं .देव-ƒा„णांचे संरBण
कtन Pलछांचा Bय करतy .दBण देशाच_ रा3य देतy ” Pहणोन € वार वचन कtन वर %दला .@याजवtन
राजे यांस [बहूत संतोष होऊन] @यांनी ं दानधम + बहूत के ला.
३ . शवाजीचा ज]म.
पुढ_ राज ी मालोजी राजे यांJया पोट>ं राज ी शाहाजीराजे व राज ी सरफजी राजे हे दोघे पु
जाहाले .दोघांनीं पातशाह>म9य_ दौलता के6या .दौलत कर>त असतां Qनजामशाह> बुडाल> .याव र शाहाजी
राजे इदलशाह> वजीर जाले .महाराज हा rकताब %दला .दाहाबारा हजार फौज चालूं लागल> .शाहाजी
रािजया स दोघी ि4या .*थम 4ी िजजाई आऊ .दुसर> 4ी तुकाई आऊ .Qतचे पोट>ं एकोजी राजे पु जाले .
िजजाई आऊ Qतचे पोट>ं राज ी शवाजी राजे पु होतांच ीशंभुमहादेव जागृतीं येऊन gवन जाल_ कkं ,“
7
आपणच अवतरलy आहे .पुढ_ बहूत …यात करण_ आहे .बारा वष†पय‡त तुPह>ं आपले जवळ ठेवाव_ .पुढ_ न
ठेवण_ .जातील Qतकडे जाऊं देण_ .आटोप न करण_.” ऐशी जागृQत जाल>.शाहाजी राजे कना+टक बगLळ येथ_
होते .@यांपाशी कारभार> राज ी नारोपंत द>wBत होते.@यांJया पोट>ं रघुनाथपंत व जनाद+नपंत हे दोघे पु
बहूत शाहाणे जाले .शाहाजी राजे यां स दौलतेम9य_ पुण_ परगणा होता .तेथ_ दादाजी कyडदेव शाहाणा ,
चौकस ठे वला होता .तो बगLळास महारांचे भेट>स गेला .@याबरोबर राजे ी शवाजी राजे व िजजाबाई आऊ
ऐशीं गेल>ं .ते समयीं रािजयास वषˆ बारा होतीं .बराबर शामराव Qनळकंठ Pहणून पेशवे कtन %दले व
बाळकृ णपंत ,नारोपंत द>wBताचे चुलत भाऊ ,मुजुमदार %दले .व सोनोपंत डबीर व रघुनाथ ब6लाळ
सबनीस ऐसे देऊन दादाजीपंतास व राजे यां स पुDयास रवाना केल_ .ते पुDयास आले.
४ .बारा मावळ_ काबीज के ल>.ं
येतांच बारा मावळ_ काबीज केल>ं .मावळे देशमुख बांधून ,दgत कtन ,पुंड होते @यांस मा रल_ .
@याजवर ,कालवशात ,दादाजी कyडदेव मृ@यू पावले .पुढ_ शवाजी राजे आपणच कारभार कर>त चालले .मग
सुप_ महाल येथ_ कोणे एके जागा संभाजी मो%हता Pहणोन साव आईचा भाऊ ,मामा होता .तो महाराजांनी
महालाव र ठे वला होता .@याचे भेट>स शम{याचे सणास पोgत मागावयास Pहणून गेले .मामास कैद
कLन ठे वले .@याचे तीनश_ घोडे पागेचे होते व &;यह> बहूत होत_ .वgतभाव ,कापड हgतगत कtन सुपे देश
सा धला तुकोजी चोर मराठा Pहणोन ल करचा सरणोबत केला .शामराव Qनळकंठ पेशवे व बाळकृ णपंत
मुजुमदार व नारोपंत व सोनोजीपंत व रघुनाथ ब6लाळ सबनीस असे कारभार> कtन बहूत सावधपणे
चौकशीन_ वत+णूक कर>त चालले.
५ .परुरु ंदर घेतला
पुढ_ जु]नर शहर मा रल_ .घोडे दोनश_ पाडाव केले .तीन लB होनांची म<ा ,खेर>ज कापड िज]नस ,
जडजवाह>र हgतगत कtन पुDयास आले. मग अहमदनगर शहर मारल_ .मyगलांशी मोठ_ यु‰ केल_ .सातश_
घोडे पाडाव केले .ह<ीह> पाडाव केले .&;य बहूत सापडल. ते समयीं पागा बाराश_ व शलेदार दोन हजार
जाहाले .अशी तीन हजार gवारांची बेर>ज जाल> .ते;हां माणकोजी दाहातyडे सरनोबत ल करचे केले .मग
rक6ले कyढाणा इदलशाह> होता ,तो भेद कtन घेतला.ठणे आपले ठे वले .सवच पुरंदरगड इदलशाह> येथे
Qनळकंठराव Pहणोन ƒा„ण गडास खावंद होते ,ते मेले .@यांचे पु दोघे ,ते एकांत एक भांडूं लागले .@यांची
समजावीस करावयास Pहणोन राजे पुरंदरास गेले आEण ते दोघे भाऊ कैद कtन तोह> गड आपणच घेतला .
आपल_ ठाण_ बस वल_.
६.जावळी काबीज
@याजव र कyकणांत क6याण भवंडी मा रल> .आEण माहुल> rक6ला अदलशाह> घेतला .मावळे
लोक यांची संचणी कर>त चालले .मुरबाद Pहणोन डyगर होता @यास बस वल_ .@याच_ नांव राजगड Pहणोन
8
ठे वल_ .@या गडाJया चार माJया वस व6या .कyकणात चंदरराव मोरे Pहणून रा3य कर>त होते .व
शगंृ ारपुर> ं सुवˆ रा3य कर>त होते .@यांचे *धान शरके होते .असे जबरदgत गड ,कोठ ,दाहा बारा हजार
ल कर ,हाशम समेत रा3य क रत असत .@यांजकडे रघुनाथ ब6लाळ सबनीस बोलावून पाठ वले . वचार
क रतां ,“ चंदरराव मोरे यास मार6या वर%हत रा3य साधत नाह>ं .@यास तुPहांवांचून ह_ कम+ कोणास न
होय .तुPह> @यांजकडे हेजबीस जाण_.” ऐस_ सां गतल_ .बराबर Qनवडक धारकर> शे सवाश_ माणूस Qनवडून
%दले .ते gवार होऊन जावल> नजीक जाऊन पुढ_ चंदररायास सांगून पाठ वल_ कkं ,“ आपण रािजयाकडून
आलy आहy .rक@येक बोलण_ चालण_ तहरह कत+;य आहे.” अस_ सांगून पाठ वल_ .उप र @यांनी @यांस
आपणाजवळ बोलावून भेट घेतल> .rक@येक बाŠा@कार> बोलण_ जाहाल_ .€बराड %दल_ तेथ_ जाऊन रा%हले .
दुसरे %दवशीं मागती गेले .एकांती भेट घेतल> .बोलणे जाहाल_ .*संग पाहून चंदरराव व सूया+जीराव दोघां
भावांस कटार>चे वार चाल वले .जमातीशी Qनघून चा लले .पाठGवर लाग जाहाला @यास माtन Qनघून
चा लले .खांसाच पड लयाव र लोक काय चालून येतात ?अस_ कम+ कtन ,परतोन रािजयाकडे भेट>स आले .
तेच खांसा राजा चालोन जाऊन जावल> सर केल>.मावळे लोकांस कौल देऊन संचणी केल> .*तापगड
Pहणवून नवाच वस वला .हणमंतराव Pहणवून चंदररायाचा भाऊ चतुबˆट Pहणून जागा जावल>चा होता ,
तेथ_ बल धtन रा%हला .@यास मार6या वना जावल>च_ शै6य तुटत नाह>ं .अस_ जाणून संभाजी कावजी
Pहणून महालदार रािजयाचा होता @यास हणमंतराव याजकडे रा3यकारणास पाठवून ,सोइ रकkच_ नात_
लावून ,एकांती बोल>चाल>स जाऊन ,संभाजी कावजी यान_ हणमंतराया स कटार>चे वार चालवून िजव_
मा रल_ .जावल> काबीज केल> . सवतर खो रयांत बाबजी राऊ Pहणून पुंड होता .तोह> कैद कtन @याचे डोळे
का%ढले.
७. संभंभाजीचा ज]म
पुढ_ सुवˆ रा3य कर>त होते @यांजवर चालून गेले .शगंृ ारपूर घेतल_ .सुवˆ पळोन देशांतरास गेले .@यांचे
कारभार> शकˆ होते @यांशी भेद कtन रा3य हgतगत केल_ .@यां स महाल मुलूख देऊन @यांची क]या
रािजयान_ आपल_ पु ास के ल> .या*कार_ जावल>च_ रा3य व शगंृ ारपूरच_ रा3य ऐशीं दोन रा3य_ काबीज के ल> .
ते;हां मोरो € बंक पगं ळे ƒा„ण यांनी बहूत मेहनत के ल> .@याजवtन शामराव Qनळकं ठ यांची पेशवाई दरू
कtन मोरोपंतास पेशवाई %दल> ,व Qनळो सोनदेव यांणीह> मेहनत केल> Pहणोन सुरQनशी सां गतल> .
गंगाजी मंगाजी Pहणोन होते @यांस वाकQनशी सां गतल> .*भाकरभट Pहणून थोर ƒाPहण उपा9ये होते
@यांचे पु बाळंभट व गो वदं भट हे उपा9येपण चालवीत होते .ल करचा सरनोबत नेताजी पालकर के ला .
नेताजी सरनोबती करोत असतां सात हजार पागा व तीन हजार शलेदार अशी दहा हजार फौज जाहाल> .
मावळे लोकांची संचणी दाहा हजार पावेतy जाल> .यां स सरनोबत येसाजी कं क Pहणून के ला .ऐस_ रा3य
चौकशी बंदोबgत कtन रा%हल े .रािजयाची 4ी Qनबं ाळकर यांची क]या सईबाई के ल> होती ती *सूत
जाहाल> .पु जाहाला .@याच_ नांव संभाजी राजा Pहणून ठे वल_ .बहूत उ@साह केला .धम+ बहूत केला .
राजगडीं रा%हले.
9

८ आ%दलशहाचा शहाजीस जाब
मग पुढ_ या खबर> %द6ल>स पातशाहास कळा6या . वजापूर) येथ_ (अल> इदलशाहा पादशाह> कtं
लागले व बडी साहेबीण सुलतान महंमद याची बायको ह> कारभार कुल कर>त असतां @यांस ह_ वत+मान
कळून बहूत क[ी जाहाल>ं .पातशाह> rक6ले घेतले .देशह> काबीज केला .एक दोन रा3य_ बुड वल>ं .हा पुंड
जाहाला .@यास माtन गद‹स मेळ वDयाच_ कस_ कराव_ ,Pहणून वचार कtन ,राज ी शाहाजी राजे
बगLळाकडे होते ,@यांस प _ ल%हल>ं .महालदार रवाना केले कkं ,“तुPह> पादशाह> चाकर आEण शवाजी
लेक पुDयाकडे पाठवून यांणीं पादशाहाशीं बदलून हरामखोर> केल> .चार rक6ले पादशाह> घेतले .देश ,मुलूख
काबीज केला व मा रला .एक दोन रा3य_ बुड वल>ं व एक दोन राजे पादशाह> tजुवात होते ते मा रले .आतां
लकास कैदवार ठेवण_ .नाह>ं त र पादशाह> हवाला घेतील.” अस_ लहून पाठ वल_ .मग महाराजांनी उ<र %दल_
कkं ,“ शवाजी आपला पु ,परंतु आपणाजवळून पळोन गेला .तो आप6या हुकुमांत नाह> .आपण तो
पादशाहांशी Lजुवात एकQन-ेन_ आहy . शवाजी आपला पु याजव र ह6ला करावी ,मन मानेल त_ कराव_ ,
आपण दरPयान येत नाह>ं.” अस_ उ<र पाठ वल_.
९ .अफजलखानाची रवानगी
@याजवtन बडी साहेबीण %हण_ कुल वजीर उमराव अदलशाह> बोलावून आणून शवाजी रािजयाव र
रवाना करावे Pहणोन पुसतां कोणी कबूल केल_ नाह>ं .अफजलखान वजीर यांणीं कबूल केल_ कkं ,“ शवाजी
काय ?चढे घोlडयाQनशी िजवंत कैद कtन घेऊन येतो.” अस_ बो ल लयाव र पादशाहाजाद> खुशाल होऊन
व4_ ,अलंकार ,ह<ी ,घोडे ,दौलत इजाफा देऊन नावांिजक बरोबर उमराव जमाव बारा हजार gवार ,खेर>ज
पायदळ रवाना केल_.
१० .कृ णाजी भाgकर हेिजबीस
ते;हां अवघी फौज एक होऊन औरस चौरस ल कर उतरल_ .आEण पुढ_ तुळजापुरास आल_ .तेथ_
येऊन मुvकाम केला . ीभवानी कुलदेवता महाराजांची ,तीस फोडुन ,जाQतयांत घालून ,भरडून पीठ केल_ .
भवानीस फोडतांच आकाशवाणी जाहाल> कkं ,“ अरे अफजलखाना ,नीचा ,आजपासून एक वसावे %दवशीं
तुझ_ शीर कापून ,तुझ_ ल कर अवघ_ संहार कtन नवकोट> चामुंडास संतृu क रत_.” अशी अ णी जाहाल> .
पुढ_ ल कर कूच कtन ीपंढर>स आल_ .भीमातीर>ं उतरल_ .देवास उप&व देऊन वाईस आल_ .तेथ_ येऊन
वचार केला कkं ,“रािजयाकडे हेिजबीस पाठवून ,सला कtन ,पातेजून िजवंत हातीं धरावा.” अशी मनात
योजना कtन कृ णाजी भाgकर हेजीब यास बोलावून आणून सां गतल_ कkं ,“ तुमचे बाप महाराज @यांचा
आमचा भाईचारांत पुरातन gनेह चालला आहे .@याजमुळ_ तुPह> कांह> आपणांस इतर नाह>ं .तुPह>ं येऊन
आप6यास भेटण_ .आपण पादशाहा जवळून तुPहांस तळकyकणच_ रा3य व जाहा गर> देव वतy .गडकोट
घेतले ते करार कर वतy .वरकडह> नावांिजतy. िजतके तुमचे मनांत असेल तेण*माण_ सरंजाम देव वतy .
10
पादशाहाशीं भेट घेण_ तर> Œया ,नाह>ं त र मुलाजमत माफ कर वतो.” ऐशा rक@येक गो[ी सांगोन “ स6यांत
राजा स भेट>स आणाव. अगर आपण येऊं .” अस_ कृ णाजीपंतापाशी सां गतल_ .आEण @यास पुढ_ रवाना
कराव_ (अस_ केल).
११ . शवाजीचा यु9ुदQनiय
तy या खबर> रािजया स पाव6या कkं ,“ वजापुराहून अफजलखान बारा हजार gवारांQनशीं नामजाद
जाहाला.” ह_ कळून राजान_ आपल> कुल फौज ल कर मुgतेद कराव_ ,आEण जावल>स यु‰ कराव_ ,आपण
*तापगडास जाव_ ,हा वचार केला .ते;हां सवा‡नीं Qनवा रल_ कkं,जुंज देऊं नये ,सला करावा .@यास राजे
बो लले जे ,“ संभाजी रािजयास जस_ मा रल_ तस_ आपणास मा रतील .मा रतां मा रतां ज_ होईल त_ कtं .
सला करण_ नाह>.ं ” हा वचार के ला .तy रा ी ं ीभवानी तळु ाजापूरची इण_ मूQतम+ ंत दशन+ %दल_ आEण
बो लल> कkं ,“ आपण *स]न जाहालy .सव+gव_ साŠ तुला आहे .तुझे हात_ अफजलखान मार वतy .तुजला
यश देतy .तंू कांह>ं चतं ा कtं नको.” Pहणून धीर भरंवसा देऊन अभय %दल_ .राजे जागे होऊन िजजाबाई
आऊस बोलावून आणून gवनाच_ वत+मान सां गतल_ .व गोमाजी नाईक पानसंबळ जामदार व कृ णाजी
नाईक व सुभानजी नाईक असे मातबर लोक व सरदार व सरकारकून मोरोपंत व Qनळोपंत व अDणाजीपंत
व सोनाजीपंत व गंगाजी मंगाजी व नेताजी पालकर सरनोबत व रघुनाथ ब6लाळ सबनीस व
पुरो%हत असे बोलावून सवा‡स gवन सां गतल_ .“ ी*स]न जाहाल> ,आतां अफजलखान माtन गद‹स
मेळ वतो.” असे Pहणाले .ह_ सवा‡चे मत_ कठGण कम+ , स9द>स गेल_ Pहणजे बर_ ,नाह> त र कस_ होईल ?
Pहणोन वचार पडला .मग राजे बो लले कkं ,“सला के लयाने *ाणनाश होईल .यु9द के लयान_ जय
जाहा लयास उ<म ,*ाण गे लयाने कkQत +आहे .ये वषयी ं Žोक-:
िजतेन [जयेन?] लभते लमीं मृ@युना प सुरांगना:।
Bण- व9वं सनी काया का चतं ा मरणे रणे॥१॥
असा नीतीम9य_ वचार सां गतला आहे .@याजक रतां यु9द कराव_ ह_ खर_ .आतां एकच तजवीज करावी .
संभाजी राजे प ु व मातो ी आहेत ह>ं राजगडीं ठेवावी ं .जर अफजलखान माtन जय जाहाला ,त र] माझा
मीच आहे .एखादे समयी यु9द>ं *ाणनाश जाहला त र [संभाजी राजे आहेत ,@यांस रा3य देऊन @यांचे
आWत तुPह>ं राहाण_.” अशी Qनवा+णूक कtन सवा‡स सांगून आशीवा+द %दला कkं,“ शवबा ! वजयी होशील.”
१२ .नेताजी पालकरास काम गर>
असा आशीवा+द घेऊन मग राजे Qनघोन *तापगडास गेले .नेताजी पालकर सरनोबत यास ल कर
घेऊन वर घाटाव र येण_ Pहणोन सां गतल_ ,आEण अफजलखानास जावल>स बोला वतy ,सला कLन भेटतy ,
वmास लावून जवळ आEणतy ,ते समयीं तुPह>ं घाटमाथा येऊन माग+ धरण_.” अस_ सां गतल_ .@याजबरोबर
रघुनाथ ब6लाळ सबनीस %दले .व मोरोपंत पेशवे व शामराव Qनळकंठ व € बंक भाgकर यांसह> समागम_
11
घेऊन तेह> कyकणातून यावे अस_ केल_.
१३ .पतंतं ाजीपतंतं खानाकड े
इतvयांत कृ णाजीपंत हेजीब खानाकडील आले .@यांस *तापगडावर घेतल_ .रािजयाची भेट
जाहाल> .rक@येक खानांनी गो[ी सां गत6या हो@या @या व%दत के6या ..लौrकक बोलण_ जाहाल_ .राजे
बो लले कkं ,“ जसे महाराज तसे खान आपणास वडील आहेत .@यांची भेट अलब<ा घेऊ.” असे बोलून
कृ णाजीपंत यांस €बराड एक घर %दल_ .तेथ_ जावयास Qनरोप %दला .दुसरे %दवशी राजे सदरेत बैसले .
सरकारकून सव+ सरदार असे सव+ह> बोलावून आEणले. व पंताजी गोपीनाथ Pहणवून रािजयाजवळ वmासू
मातबर होते ,@यांस बोलावून आणून एकांतीं महालांत खलबत बैसले .राजे पंताजीपंतास बो लले जे ,
“खानाचे हेजीब कृ णाजीपंत हेिजबीस आले आहेत ,@यांस Qनरोप देऊन रवाना क रतy व तुPहांसह>
अफजलखान याजकडे रवाना क रतy .तेथ_ जाऊन ,खानाची भेट घेऊन बोल>चाल> करण_ .खानास rSया
शपथ मागण_ .तुPह>ं ते शपथ मागतील त र देण_ .अनमान न करण_ .हर *कारे जावल>स घेऊन येण_ .
याखेर>ज सै]याम9य_ युlz*युzkन_ 3या रतीन_ शोध मनास आणावयाचा @या रतीन_ आणा .खानाच_ च<
आमJया ब रयाव र rकंवा वाइटाव र आहे असा शोध करण_.” इतक_ सांगून ,राजे सभेस आले .
कृ णाजीपंतास बोलावून आEणल_ .राजे Pहणy लागल_ कkं ,“ खानाची rSया पा%हजे .याजक रता आमचे
पंताजी गोपीनाथ यांस तुPह>ं आपणांसमागम_ खानाJया भेट>स नेण_ .यांजवळ हgतपंजराची आण देववण_ .
खानास जावल>स घेऊन येण_ .काकाची भेट घेऊन येऊं .आमJया मनात कांह> कपट नाह>ं.” अस_ सा गतल_ .
@यांस ह> गो[ मानल> .मग कृ णाजीपंतास व4_ देऊन रवाना केले .तसेच पंताजीपंतास व4_ देऊन
अफजलखानाकडे रवाना केले.
१४. खानाJया कपटाचा प रgफोट
@यांणीं जाऊन खानाची भेट घेतल> .खानांनी स]मान केला .कृ णाजी भाgकर यांनी अज+ केला कk ,
“ शवाजीन_ हेिजबीस पंताजीपंतास पाठ वले आहेत .एकांती बैसून बोलाव_.” अस_ सां गत6याव र खान
एकांती बैसून कृ णाजीपंत व पंताजीपंत यांस बोलावून आणून वत+मान पु सल_ .कृ णाजीपंत बो लले कk ,
“ राजे तुPहांवेगळे नाह>ंत .जसे महाराज शाहाजीराजे तसे तुPह> ,Pहणून शपथ %दल> .राजे Qनभ+य होऊन
जावल>स येतील .खानानीह> शंका न धरतां जावल>स याव_ .@यांची तुमची मुलाजमत होईल .तुPह> सांगाल
त_ ऐकतील.” हा भावाथ+ खानास कळ6याव र मनात न[ाई धtन शपथ %दल> .खान बो लले कkं ,“राजा
हरामजादा काफर ,जावल> कुबल जागा ,येथ_ भेट>स याव_ Pहणोन बोला वतो .याgतव तूं ƒा„ण म9यgथ
होऊन शपथ देशील त र शवाजी रािजयाचे भेट>स येईन .मुलाजमत घेऊं .” @यास पंताजीपंतीं rSया %दल>
जे ,“राजे तुमJया वाईटाव र ना%हत .संदेह न धरण_ .भेट>स यावयाच_ करण_.” ऐस_ सांगून सै]यात लांच
लुचपत देऊन ,मु@सxी वजीर यांजवळ शोध कtन वचारल_ .@यांनी सां गतल_ कkं ,“ शवाजी हरामजादा
आहे .याशीं यु‰ क रता ं सापडणार नाह> ं .याजक रता ं राजकारण लावून भेट> Œयावी] ,आEण [भेट>चे समयीं
12
धरावा ,ऐसी खानांनी तजवीज के ल>] आहे.[” Pहणून कळ लयाव र दसु रे %दवशीं पंताजीपंत खानाकड े
येऊन ,रािजयाकडे जातy Pहणून हुकूम मा गतला .खानान_ बहुमान कtन राजाकडे पाठ वल_.
१५. शवाजीचा खानास Qनरोप
पंताजीपंत *तापगडास आले .राजाची भेट जाहाल> .ते समयीं पंताजीपंतांस घर>ं जावयास Qनरोप
%दला .रा ीं एकले पंताजीपंत भेट>स बोला वले .राजे व पंत दोघे बैसून आण शपथ घालून ,एकांती वत+मान
पु सल_ कkं ,“ यथाथ+ कर>णा सांगण_ .खानाJया मनांत कस_ काय आहे ह_ सागण_”. ऐस_ घरो€बयांत
घेऊन राजांनी पु सल. ते;हा @यांनी सां गतल_ कk,”खानाJया मनांत दु[ बु9द> आहे .सला कtन
तुPहांस भेट>स आणून ,दगा कtन कै द कtन , वजापूरास धtन ]याव_ ऐस_ आहे .जर तुPहांस %हमं त
असल> त र खानास नाना *कार_ भेद कtन जावल>स घेऊन येतy .तुPह>ं %हमं त धtन एकांती ,एकांगी
कtन मारण_ आEण ल कर सव+ लुटण_ .रा3य सव+ आपल_ करण_.” ऐसा वचार सां गतला .[तो] राजांJया
मनांत आला .ते;हां पंताजीपंतांस पांच हजार होन बBीस %दल_ आEण खानास सांगण_ जे ,“राजा बहूत
भतो.” “वाईस भेट>स यावयास धीर पुरत नाह>ं .खान वडील आहेत ,मेहेरबानी कtन जावल>स येऊन भेट
देतात त र आपण भेट>स येतy .आपण यास हातीं धtन ,धीर भरंवसा देऊन ,पादशाहाचे मुलाजमतीस
घेऊन जाऊन उिज+त करतील तर> थोरपण आहे .ऐसे rक@येक मजकूर सांगून घेऊन येण_.” Pहणोन वचार
सांगोन पंताजीपंत यास रवाना केल_.
१६ .खान *तापगडाखाल>
ते जाऊन वाईस खानास भेटले .कर>णा जाह>र केला .“राजा कचद>ल आहे .येथ_ भेट>स येतां शंका
ध रतो .तुPह>ंच तेथे जावल>स चलण_ .तेथे भेट>स येतील ,%दलासा कtन बराबर घेऊन जाणे.” अस_
सां गतल_ .@यावtन खान बहूत खुशाल होऊन ,कुच कtन जावल>स रडतyडीचा घाट उतtन आला .तो
*तापगडाखाल>ं डेरे देऊन रा%हला .आसपास चौगद‹ बारा हजार ल कर व बंदुखी ,आरा€बयाJया गाडया ,
ह<ी सुतारना6याJया गाडया , जागां जागां पाणी पाहून उतरले .पंताजीपंतांस गडाव र रािजयाकडे
पाठ वले कk ,“ भेट>स येण_.”
१७ भेटेट>ची योजना
@याजवtन ते रािजया स जाऊन भेटले .लौrकक बोलण_ ज_ बोलवयाच_ त_ बो लले .एकांती मागती
सव+ वत+मान सां गतल_ कkं ,“ आपण बोल6या*माण_ खानास घेऊन आलy .आतां तुमची @यांची भेट> एकांती
खासे खासे यांची कर वतy .तुPह> हर>फk कtन काय+भाग करण_ तो करावा.” Pहणोन सां गतल_ .भेट>स एक
%दवस आड कtन दुसरे %दवशी भेटाव_ अस_ केल_ .“राजे गडावtन उतरावे ,खानांनी गोटांतून पुढ_ याव_ ,
उभयतांनी दरPयान डेरे देऊन खासे खासे भेटावे.” ऐसा Qनवा+द कtन राजाचा Qनरोप घेऊन खानाजवळ
गडाखाल> माचीस उतtन गेले .खानास वत+मान सां गतल_ .खानानह> मा]य केल_.
13
१८ शवाजीची तयार>
मग दुसरे %दवशी गडाखाल>ं रािजयांनी सदर केल> .डेरे €बछाने व असमान गर> ,Qतवा शया व
मोQतयांJया झालर> ला व6या . च व च बाडे व लोड_ ,गा1ा ,पडगा1ा टाrक6या .सदर स9द केल> .घाट
माथां ल कर] सु9दां [नेताजी पालकर आण वले होते ,@यां स इशारत सांगोन पाठ वल> कkं ,“उ1ां खानाच े
भेट>स जातy ,फ<े क रतy आEण गडाव र येतy .ते;हां एकच आवाज गडाव र क रतy .ते;हां तुPह> घाटाखाल>
उतरोन ल करांत खानाJया चालोन येऊन मारामार> करण_.” तैसेच कyकणातून राज ी मोरोपंत पेशवे
आण वले .@यांसह> गडावर>ल आवाजाची इशारत सां गतल> .आपण Qनवडक लोक गडावtन उतरोन जागां
जागां झाडीत ठे वले .आEण खासां रािजयांनी जर>ची कुडती घातल> .डोईस मंद>ल बां धला @यांत तोडा
बां धला .पायांत चोळणा घालून कास कसल> ,व हातांत एक वचवा व वाघनख चढ वल_ .आEण बराबर
िजऊ महाला Pहणून मरदाना होता @याजवळ एक प’ा व एक rफरंग व ढाल ,तैसाच संभाजी कावजी
महालदाराजवळ प’ा व rफरंग व ढाल ,ऐसे दोघे माणस_ मदा+ना आपणा बराब र भेट>स घेतल>ं .वरकड
आसपास धारकर> लोक जागां जागां जाळींत उभे केले .आEण रािजयान_ gनान कtन भोजन केल_ . स9द
होऊन गडाखाल>ं भेट>स जावयास उतरले.
१९ .“ शवाजी Pहणजे काय?”
गोटांतून भेट>स यावयास खानह> स9द होऊन चालले .बराब र ल कर हजार द>ड हजार बंदुखी
मुgतेद होऊन चा लले .मोठे मोठे धारकर> लोक समागम_ Qनघाले ,चा लले .इतvयांत पंताजीपंत पुढे होऊन
अज+ केला कk ,“इतका जमाव घेऊन गे लयाने राजा धाशत खाईल .माघारा गडाव र जाईल .भेट> होणार
नाह>ं . शवाजी Pहणजे काय ?यास इतका सामान काय करावा ?राजा दोघां माणसांQनशी Qतकडोन येईल .
तुPह>ं इकडोन दोघांQनशी चलाव_ .दोघे बैसोन भेटाव_ .तेथ_ तजवीज करण_ ते करा.” अस_ सां गत6याव र
अवघा जमाव दूर बाणाचे ट पयाव र उभे राहून खासा खान ,एक पालखी ,दोघे हुxेकर> ,व कृ णाजीपंत
हेजीब असे पुढ_ चा लले .सैदबंडा Pहणोन पटाईत एक ल कर> समागम_ घेतला .पंताजीपंतह> बराब र
आहेत .अस_ सदर_त गेले .सदर देखोन खान मनांत जळाला कkं ,“ शवाजी Pहणजे काय ?शाहाजीचा लक .
वजीर यास असा जर> €बछाना नाह>ं !अशी मोतीलग सदर Pहणजे काय ?पातशाहास असा सामान नाह>ं ,
येणे जातीचा @यान_ सामान मेळ वला.” अस_ बोलतांच पंताजीपंत बो लला जे ,“पादशाह> माल पादशाहाचे
घर>ं जाईल .@याची इतकk तजवीज काय?” अस_ बोलून सदरेस बैसले .रािजयास सताब आणवण_ Pहणून
जासूद हरकारे रवाना केले.
२० .अफजलखानाचा वध
राजे गडाचे पायीं उभे होते ,तेथून हळू हळू चा लले .समाचार घेता खानाबरोबर सैदबंदा मोठा
धारकर> आहे हे ऐकून अभे रा%हले आEण पंताजीपंतांस बोलावू पाठ वल_ .ते आले .@यास Pहणूं लागले जे ,
“जैसे महाराज तैसे खान .आपण खानाचा भतीजा होय .ते वडील सैदबंडा खानाजवळ आहे @याक रता शंका
14
वाटते .हा सैदबंडा इतका यातून दूर पाठ वणे.” Pहणोन पंताजीपंतांस सां गतल_.@यावtन पंताजीपंत] यान_ [
जाऊन कृ णाजीपंताकडून खानास सांगोन सैदबंडाह> दूर पाठ वला .खान व दोघे हुxेकर> रा%हले .ते;हां
राजेह> %हकडून िजऊ महाला व संभाजी कावजी दोघे हुxके र>] या ं [स%हत गेले .खानह> उभा राहून ,पुढ_
सामोरा येऊन रािजयास भेटला .रािजयान_ भेट> देतां खानान_ रािजयाची मुंडी कवटाळून खांकेखाल_ ध रल>
आEण हातींची जमदाड होती Qतच_ मेण टाकून कुशीस रािजयाचे चाल वल>ं .तy आंगांत जर>ची कुडती होती
@याव र खरखरल> .आंगास लागल> नाह>ं .ह_ देखोन रािजयांनी डावे हाताच_ वाघनख होत_ ,तो हात पोटात
चालवला .खानान_ आंगांत झगाच घातला होता .वाघनखाचा मारा क रताच खानाची चरबी बाहेर आल> .
दुसरा हात ,उजवे हातचे €बच वयाचा मारा चाल वला ऐसे दोन वार कtन मुंडी आसडून ,चौथ रयाखाल_ उडी
घालोन Qनघोन गेले .खानान_ गलबला केला कkं ,“मा रल_ !मा रल_ !दगा %दधला !बेगी धावा!!” अस_ बोलताच
भोयांनीं पालखी आEणल> आEण पालखींत घालून ,उचलून चाल वला .इतrकयात संभाजी कावजी
महालदार यान_ भोयांचे पाय मा रले आEण पालखीवाल_ भोयांस पाlडल_ .खानाच_ डोचक_ का पल_ .हातीं घेऊन
रािजयाजवळ आला .इतvयांत सैदबंडा पटाईत धावला .@यान_ राजे जवळ केले .प“याचे वार रािजयाव र
चाल वले .तy रािजयान_ िजऊ महा लयाजवळ हु%xयाचा प’ा] होता तो [घेऊन ,प’ा व €बचवा असे कातर
कtन सैदबंडा याचे चार वार ओढले .पांचवे हातान_ रािजयास माराव_ तy इतrकयांत िजऊ महाला याण_
rफरंगेन_ खां1ाव र सैदबंlडया स वार केला .तो प%’याचा हात ह@यारा-समेत तोlडला .आEण खानाचे शीर
घेऊन राजे सताब गडाव र िजऊ महाला व संभाजी कावजी महालदार असे गेले.
२१ .खानाJया ल कराचा पाडाव
गडाव र जातांच एक भांडयाचा आवाज केला .तेच गडाखाल>ल लोक व घाटावर>ल लोक व ल कर व
कyकणातून मोरोपंत व मावळे असे चौतफ” चोहyकडून चालोन खानाचे गोटाव र आले .आEण खान माtन ,
शीर कापून राजे गडाव र गेले ,ह> खबर कळोन कुल खानाचे बारा हजार ल कर धाgत घेऊन अवसान खgत
जाहाल_ .इतrकयांत रािजयाJया फौजा चौतफा+ मार>त चालले .मोठ_ घोरांदर यु9द जाहाल_ .दोन *हर घोरांदर
यु9द जाहाल_ .खानाकडील मोठमोठे वजीर व ल कर> महद>न व उजद>न पठाण ,रो%हले ,सुरनीस [?]व
आरबी वगैरे मुसलमान आEण जाQतवंत मराठे ,धनगर व ƒा„ण तसेच तोफाची ,बैले व कना+टकk यादे
बंदखु ी ,आडह@यार> रोचेवार [?]व लोकवार [?]येलंगेवार[?]बाजे जातचे इटेकर> हतुलवे [?]Qतरंदाज व
•डीवाले व पटाईत व बंकाईत व बाणाईत व तोफखाना ऐसे एकंदर जम Qनदान कtन भांडण %दधल_ .मोठ_
Bे जाहाल_ .रािजयाच_ ल कर> लोकांनी व मावळे लोकांनी पायउतारा होऊन मारामार> के6या .ह<ी तोlडले ,
ते जागां ठार जाले .rक@येक ह<ींचीं पुJछ_ तोlडल>ं ,rक@येक ह<ींच_ दांत तोlडले .rक@येक ह<ींच_ पाय तोlडले .
तसेच घोडे एकच वारान_ िजव_ मा रले .तसेच खानाचे ल कर> rक@येक ठार मा रले .rक@येकांचे पाय तोडून
पाlडले .rक@येकांचे दात उड वले .rक@येकांची डोचकkं फोlडल>ं .rक@येक मेले .यु9दास आले ते माtन भुईस
रगlडले .तसच उंटे मा रल>ं .मार>त असतां रण अपार पडल_ .सं…या न करव_ .रzाJया न1ा चाल6या .
15
रणकंदन जाल_ .ऐसे मारामार> कtन ह<ी ,घोडे ,उंट व मालम<ा व पाल…या वजीर पाडाव कtन आEणले.
€बतपशील
६५ ह<ी व ह <णी सुमार
३००००० जड जवाह>र
२००० कापड वोझीं
भांडी तोफखाना सव+ह> घेतल.
४००० घोडे सुमार
१२००उंटे सुमार
७००००० नगद व मोहोरा व होन सोने Lपये.
कलम १
वजीर पाडाव जाहाले €बतपशील-
१ सरदार व वजीर मातबर .१लां [कं?] बाजी भोसले .१ अफजलखानाचे पु .१ नाटकशाळेचे पु ,१ राजे ी
झुंझारराव घाडगे .१ यांखेर>ज लोक .कलम १ येण*माण_ पाडाव केले. याखेर>जह> िज]नस मालम<ा ,गुर_-
ढोर_ ,बैल,मबलग म<ा पाडाव केल_ .भांडते लोकांनी तyडी तृण धtन शरण आले @यां स व बायकामुल_ ,भट-
ƒा„ण ,गोरगर>ब असे अनाथ कtन सोlडले .राजा पुDयŽोक ,शरणागतास मार>त नाह> ,याजक रतां@याचे
लोकांनींह> rक@येक अनाथ सोlडले .अफजलखानाचा लेक फजल हा पायीं चरगुट_ बांधुन झाडींत पळोन
गेला .तसेच rक@येक भले लोक पळोन गेले .सं…या न करवे.
२२ .राजे याचंचं ा %दलासा
ऐसी फ<े कtन जय जाहाला .मग राजे यांणी खानाचे पु ास व सरदार पळून गेले होते @यांस धtन
आEणल_ .राजा खासा *तापगडाखाल> उतरोन कुल आपले लोक व अफजलखानाचे लोक व @यांच_ पु भांडते
माणूस होते Qततrकयांस भेटून ,पोटांशी धtन ,%दलासा कtन ,भांडते लोक जे पडले होते @यांJया लेकांस
चाल वल_ .पु नाह>ं @यांJया बायकांस Qनमे वेतन कtन चालवाव_ अस_ केल_ .जखमी जाहाले @यांस दोनश_
होन व शंभर होन ,पंचवीस होन ,प]नास होन दर असामीस जखम पाहून %दधले .मोठमोठे लोक धारकर>
जुमले होते @यांस बBीस ह<ी ,घोडे %दधले .हgतकडीं ,कंठमाला ,तुर_ पदक_ ,चौकडे ,मो@याचे तुरे ,
rक@येकांस बBीस फार %दल_ .ऐस_ देण_ लोकांस %दधल_ .rक@येकांस गावंमोकासे बBीस %दधले .लोक
नांविजले .%दलासा केला.
२३ . शवाजी ‘ अवतार>च होता.’
माग_ कौरवांचा Bय पांडवी केला, [ते;हां] असा वीरावीरांस झगडा जाहाला. खासां खान
रािजयान_ एकांगी कtन मा रला. अफजलखान सामा]य न;हे. केवळ दुय–धनच जातीन_ होता.
आंगाचा, बळाचाह> तैसाच आEण दु[बु9द>न_ तैसाच. @यास एकले भीमान_ मा रला. @याच*माण_
[येथ_ राजान] केल. शवाजी राजाह> भीमच @यांनीच अफजल मा रला. हे कम+ मनु याचे न;हे.
अवतार>च होता. तर>च ह_ कम+ केल. यश आल. अस_ जाहाल. खानाकडील वजीर पाडाव केले होते
16
@यांस व—े, भूषणे, अm देऊन अनाथ कtन सोlडल. @या उप र राज ी पंताजीपंतासह> उदंड व4े,
अm, अलंकार %दधले. अपार &;यह> %द9ल. खुशाल> केल>. राजगडास मातु ीस व सवा‡सह> फ<ेची
खबर लहून पाठ वल>. @यांनीह> वत+मान ऐकून साखरा वांटून नगारे – करणे केले. भांडी मा रल>ं.
मोठG खुशाल> केल>. येण_ रतीन_ रािजयाकडील वत+मान जाहाल.
२४. वजापरुरुरु > शोक
@याउप र वजापुरास चवथे %दवशीं जासूद, हरकारे यांणीं खबर पादशाहास व पादशाहा-
जाद>स जाह>र केल> कkं, “ अफजलखान खांसा माtन शीर कापून नेल. कुल ल कर लुटून फgत
केल.” ऐस_ सांगताच अल> अदलशाहा तzावtन उतरोन, महालात जाऊन, पलंगाव र Qनजला.
[@याण_ ] बहूत खेद केला. असच पादशाहा-जाद>स खबर लागतांच पलंगाव र बैसल> होती तेथेच “
अ6ला अ6ला! खुदा खुदा!” Pहणुन आंग पलंगाव र टाकून रडत पडल>. “मुसलमानाची पादशाह>
खुदान_ बुड वल>,” ऐसा rक@येक वलाप कtन बहूत शोक केला. पादशाहा-जाद>न_ तीन %दवस
अ]न-उदक [घेतल] नाह>ं. तसेच कुल मोठमोठे वजीर व ल कर व कुल शहर %दलगीर जाहाल.
Pहणूं लागले कkं, “ उ1ां राजा येऊन शहर मार>ल व कोट घेईल.” ऐसे घाबरे जाहाले. “खुदान_
मुसलमानाची पातशाह> दूर कtन मरा˜यां स %दल> अस_ वाटत.” अस_ Pहणो लागल.
२५. *तापगडावर देवीची gथापना
@या उपरांत मग रािजया स gवनास ीभवानी तुळजापुरची येऊन बोलूं लागल> कkं, “
आपण अफजल तु‚या हात_ मार वला व rक@येक पुढ_ह> आले @यांस पराभवांत नेल. पुढ_ह> कत+;य
उदंड कारण करण_ आहे. आपण तु‚या रा3यांत वाgत;य कराव. आपल> gथापना कtन पूजा-
पूजन *कार चाल वण.” @याउप र रािजयान_ गंडकk नद>स &;य गाlडयाव र घालून, गंडकk पाषाण
आणून, ीभवानी स9द कtन, *तापगडा [वर] देवीची gथापना केल>. धम+दान उंदड केला. देवीस
रUख चत अलंकार भूषण_ नाना*कार_ कtन %दल>ं. महालमोकाशे देऊन सचंतर हवालदार व
मुजुमदार व पेशवे देवीचे कtन महो@सव चाल वला. नवस या ा सव+दा तुळजापूरJया *माण_ तेथ_
चालती जाल>. आEण तुळजापूरचे या ेस लोक जातात @यांस Z[ांत gवन_ होतात कkं, “ आपण
*तापगडास आह_, तेथ_ तुPह>ं जाऊन दश+न घेण_ व नवस फेडणे.” अस_ [देवी] बोलूं लागल>. मोठ_
जागृत gथान जाहाल.
२६. ‘मोगलाईंईंईं त धदंुदंुंु उठ वल>.’
यानंत र, वजापूरचा मातबर वजीर अफजलखान होता तो बुड वला, ते;हा पातशाह> कमतर
पडल>, अस_ समजून रािजयान_ वजापूरचे rक6ले तळ-कोकणांत होते ते सव+ घेतले. प]नास साठ
17
गड घेतले. तळकyकण काबीज केल_ वर-घाटह> घेतला. ते;हां ल कर पागा सात हजार व शलेदार
आठ हजार, एकूण पंधरा हजार व हशम लोक बारा हजार ऐसी तोलदार फौज जमा जाहाल>.
ल कर कुल जमाव घेऊन नेताजी पालकर सरनोबत मyगला™त gवाn या कtन, बालेघाट, परांडे,
हवेल>, क6याण, कलबुगˆ, आवस, उदगीर, गंगातीर पावेतो मुलूख मार>त चालले. खंडDया घेत6या.
मुलूख जu केला. औरंगाबादचे पुरे मा रले. मyगलाकडील फौजदार औरंगाबादेत होता, तो चालून
आला. @याशीं यु9द जाहाले. ह<ी घोडे पाडाव केले. मyगलाईत धुंद उठ वल>. ऐसा पराSम कर>त
चालले.
२७. गडकोटाचं ा बंदंदोबgत
जे जे गड घेतले @या गडांवर रािजयान_ कारभार> बंदोबgती ऐसी प9दत घातल> कkं,
गडाव र हवालदार एक व सबनीस एक व सरनोबत एक, असे Qतघेजण एका *तीचे. जो कारभार
करण_ तो Qतघांनी एका *तीचा करावा. गडाव र ग66याचे, सामानाचे अंबर कराव. @यास
कारखाननीस Pहणून कारभार> केला. @याचे व1मान_ सव+ कारखाने यांस जमाखच+ लहावा. गड
तोलदार आहे तेथ, @या गडाचा घेरा थोर, @या जागां सात पांच तटसरनोबत ठेवावे. @यास तट
वाटून 1ावे. हुशार>-खबरदार>स @यांनी सावध असाव. गडाव र लोक ठेवावे, @यांस दाहा लोकांस एक
नाईक करावा. ‘नऊ पाईक दाहावा नाईक ’, येण*माण_ जातीचे लोक ठेवावे. लोकांत बंदुखी व
इटेकर> Qतरंदाज व आडह@यार> असे लोक मदा+ने चौकशीन_ आपण रािजयांनी नजरगुजर [कtन]
एक माणूस पाहून ठेवाव. गडाव र लोक हवालदार व सरनोबत मराठे जाQतवंत ठेवावे. @यांस
जामीन आपले हुजरातीस लोक असतील @यांपैकk घेऊन मग ठेवावे. सबनीस ƒा„ण हुजरातीचे
ओळखीचे ठेवावे व कारखाननीस परभू ठेवावे. असे एकास एक *Qतमेळ ठेवावे. एक हवालदाराचे
हातीं rक6ला नाह>ं. हर एक rफतवा-फांदा यास rक6ला कोणाJयान_ देववेना. ये रतीन_ बंदोबgतीन_
गड- कोटाचे मामल_ केले. नवी प9दत घातल>.
२८. पागाचं ी ;यवgथा
तसच ल करांत पागा केल>. पागेच_ बळ तोलदार केल. पागांJया तोलदार>खाल>ं शलेदार
ठे वले. gवतं बंड कोणाचे चालेना. पागेम9य_ दर घोडया स बारगीर एक. [असे] पंचवीस
बार गरांस मराठा धारकर> हवालदार एक केला. पांच हवा6यांचा एक जुमला Pहणून नांव ठे वल.
जुमालदारास पांचशे होन तैनात व पालखी @यास एक, व [@याJया] मुजुमदारास श_ सवाश_ होनांची
[तैनात] करावी. पंचवीस घोडयांस एक पखालजी व एक नालबंद. असे दाहा जुमले Pहणजे एक
हजार>. यास एक हजार होन तैनात, एक मुजुमदार व एक मराठा कारभार> व एक जमनीस परभू
कायgथ. @यास पांचश_ होन. या*माण_ असामींस तैनात [व] पालखी 1ावी. आला जमाखच+ चौघांचे
व1मान_ करावा. अशा पांचा हजा रया मळोन एक पांचहजार> करावा. @यास दोन हजार तैनात
18
तसेच Pजुमदार, कारभार>, जमनीस करावे. अशा पांच हजा रया सरनोबताJया हुकुमांत. ये
जातीचा मामला पागेचा. तसे श6दाराकडे सुभे वेगळाले ते%ह सरनोबताचे आWेत पागा [व]
शलेदार मळोन सरनोबत यांचे आWेत वता+व. दरहजार>, पंचहजार>, सरनोबत यांजवळून
वाकQनसीचे कारकून व हरकारे व जासूद ठेवावे. सरनोबताजवळ ब%हरजी जाधव नाईक, मोठा
शहाणा, जासुदाचा नाईक केला. तो बहूत हुशार चौकस कtन ठे वला.
२९. ल कराची ‘ र>त ’
ल कर पावसा ळया %दवशीं छावणीस आपले देशात याव. @यास दाणा, रतीब औषध.
घोlडयांस[व] लोकांस घर_, गवतान_ शाकाtन ठेव वल>ं असावीं. दसरा होतांच छावणीहून ल कर कूच
कtन जाव. जातेसमयीं कुल ल करचे लहान थोर लोकांचे €बशाद>चे जाबते करावे, आEण
मुलुख गर>स जाव. आठ म%हने बाहेर ल करांनी परमुलखात पोट भराव. खंडDया Œया;या.
ल करांत बायको व बटकk व कलावंतीण नसावी. जो बाळगील @याची गद+न मारावी. पर मुलखात
पोर बायका न धरावीं. मदा+ना सापडला त र धरावा. गाई न धरावीं. बईल ओ‚यास मा धरावा.
ƒा„णांस उप&व न 1ावा. खंडणी के6या जागां ओळEखया स ƒा„ण न Œयावा. कोणी बदअमल न
करावा. आठ म%हने परमुलखांत gवार> करावी. वैशाखमासीं परतोन छावणीस येतांच आपले
मुलखाचे सरदेस कुल ल कराचा झाडा Œयावा. पूवšल €बशाद>चे जाबते Lजू घालावे. 3याजती होईल
Qततकk rकंमत कtन @याJया हvकात धरावी. थोर rकंमतीची वgतभाव अस लयास %दवाणांत
1ावी. कोणी चोtन ठेवील आEण दाखल सरदारास जाह लयान_ शासन कराव. ल कर छावणीस
आ लयावर %हशेब कtन सोनtपे, जडजवाह>र व कापड वgतभाव कुल सरदारांनी बराबर घेऊन
राजाचे दश+नास जाव. तेथ_ अवघे %हशेब समजावून माल हुजूर 1ावा आEण ल कराJया लोकांचे
%हशेब देण, [व] फाजील समजावीस जो ऐवज जो मागण_ तो हुजूर मागावा. मग छावणीस याव.
कामक[ मशागत के लया लोकांस सरंजाम कtन 1ावा. बेकैद वत+णूक कोणीं केल> असेल आEण
नामद‹ केल> असेल @यांची चौकशी कtन, बहुतां मत_ शोध कtन @यास दूर कtन शासन कराव.
वरचेवर शोध करावा. चार मास छावणी करावी आEण राजाचे भेट>स दसn यास जाव. रािजयाJया
आWेने 3या *ांती gवार> जावयाची होईल @या *ांती जाव. अशी ल कराची र>त.
३०. पायदळास आWा
तसच मावळे लोकांत एक नाईक. प]नास लोक Pहणजे पंच-नायकk यांस एक हवालदार.
दोन तीन हवाले मळून एक जुमलेदार. दाहा जुमले मळून एक हजार>. जुमलेदांरास शंभर होन
तैनात साल>ना. एक सबनीस, @यास चाळीस होन तैनात. हजार> यास पांचशे होन तैनात.
[@याJया] सबQनसास शंभर स;वाश_ होन पय‡त. ऐशा हजा रयांस [नेमणुका के6या.] सात हजा रया
19
मळोन एक सरनोबत येसाजी कंक Pहणून केला. याचे आWत सवा‡नी असाव.
३१. मोकासे नाह>त
सरनोबतास व मुजमु दारास व कारकु नांस व हुजुरांतील लोकांस तनखे वराता देत होते. शेत
कर>त होते @याचा आकार रयते*माणे @यांJया हvकांत धर>त होते. वरकड वांटणी हुजूर व
मुलुकाव र वराता. येण*माण_ सालझाडा वरचेवर कर>त होते. ल करांत व हशमास व गडास एकंदर
मोकाशे महाल गांव दरोबgत देण_ नाह>ं. ज_ देण_ त_ वरातेन_ 1ाव. अगर पो@याहून रोख ऐवज 1ावा.
मुलखांत साहेबी कारकुनाखेर>ज कोणाची नाह>ं. ल करास व हशमास व गडास देण_ त_ कारकुनांनी
1ाव. मोकाशी जाहा लयान_ रयत अफरा होईल आEण बळावेल. कमा वशीची कैद चालणार नाह>.
रयत बळावल> Pहणजे जागां जागां बंडे होतील. 3यास मोकासे 1ावे तो व जमीदार एक
जाहा लयान_ बेकैद होतील. Pहणून मोकाशे कोणास देणेच नाह>त.
३२. मलुलुलु कk कारभार
मुलूख काबीज होतो @यास मुलखास सरबरा चौकशीस कारकून ठेवावा. आधीं ल%हणार
चौकस दuरदार> कtन, कागद घडणी कtन, मोकासबा %दला Pहणजे दuरदार> म9य_ शाहाणा
पाहून मुलुखांत ठेवावा आEण माहालची मजमू सांगावी. कोणास माहालचा हवाला सांगावा. कोणास
सु›याची मजमू सांगावी. पुढ_ होतां होतां शाहाणा पाहून हवालदार चौकस पाहून सुभा 1ावा.
सु›याचा मजमुदार ल%हणार, चौकस %हशेब जाणता @यासच मामला माहालाचा सांगावा. केवळ
ल%हण_ येईना,कमा वशी न केल>, @यास मुलकkचा हुxा न सांगावा आEण पादशाह>ंत चाकर> करण_
अगर घोड_ घेऊन शलेदार> करण_ अस_ सांगोन Qनरोप 1ावा. मुलखास कारकून ठेवावे, @यांस
माहाल पाहून हवालदारास तीन होन तैनात अगर चार पांच होन इतकk तैनात; मजमुदारास तीन-
चार पांच, प]नास पाऊणश_ होन, येण*माण_ कराव_. दोन माहाल मळोन लाख, स;वा लाख,
पाऊण लाख होन पाहून एक सुभेदार व एक कारकून करावा. @यास दर असामीस चारश_ होन
तैनात करावी. मजमूदार सु›याचा करावा. @यास शंभर सवाश_ होन करावे. सुभेदारास पालखी
चारश_ होनांत करार करवावी. मजमूदारास अबदा गर> 1ावी. तैनात सरकारची 1ावी. पादशाह>ंत
• ी विजर> उमराव मातबर लोकांस होती, तो शरgता मोडून टाrकला; कkं पादशाहावर • आEण
चाकर लोकांवरह> छ , ह> गैर-प9दत. याक रतां पादशाह> कायदा छ ीचा मोडून अबदा गर>चा
घातला. सव+ ल कर, हशम मुलुख गर>स [जातील] @यांत भर सवाश_ होन तैनात असेल @यान_
अबदा गर> बागावी. मुलुखांत देश पाहून लाख Lपयास सुभा ठे वला. धामधुमीचा मुलूख सरदेचा
पाहून मुलूख गर>Jया कारकुनासमागम_ ल कर, gवार हशम जे जागां िजतकk तोलदार> पा%हजे
Qततकk कtन 1ावी.
20
३३. जमीन-मोजणी व महसुलुलुलुल
[तशीच] मुलखाची जमीन मोजणी कtन धुरंग, झाड, चावर कtन आकार केला. पांच हात
व पांच मुठGंची काठG. हात चवदा तसूंचा असावा. हात व मुठG मळून बžशी तसूंची लांबी काठGची.
वीस काठया औरस चौरस @यांचा €बघा एक. €बघे एकशे वीस @यांचा एक चावर. अशी जमीन
मोजून, आकाtन गांवची गांवास मोजून चौकशी केल>. €बघेयास पकाचा आकार कtन पांच
तwBमा पकाJया कtन तीन तwBमा रयतेस 1ा;या. दोन तwBमा %दवाणांत Œया;या. येण*माण_
रयतेपासून Œयाव. नवी रयत येईल @यास गुर_ढोर_ 1ावीं. बीजास दाणापैका 1ावा. भBावया स दाणे
पैका 1ावा तो ऐवज दोहy चोहy वषा‡नी आयुदा+व पाहून उगवून 1ावा. ये जातीच_ रयतेच_ पाल7हण
कराव. गांवचा गाव रयतेची रयत कारकुनान_ कमावीस पाहून रयतेपासुन वसूल पकाचे पकावर
Œयावा. मुलखांत जमीदार, देशमुख व देसाई यांचे जuीखाल> कैद_त रयत नह>ं. यांणी साहेबी कtन
नागवीन Pहट लयान_ @यांचे हातीं नाह>ं. इदलशाह>, Qनजामशाह>, मyगलाई देश कबज केला, @या
देशांत मुलकांचे पाट>ल, कुळकणš यांचे हाती [व] देशमुखांचे हातीं कुल रयत. यांणी कमा वसी
करावी आEण मोघम टvका 1ावा. हजार दोन हजार जे गांवीं मरासदारानी Œयावे, ते गांवी दोनश_
तीनश_ %दवाणांत खंडमzा 1ावा. @यामुळ_ मरासदार पैकेकर> होऊन गांवास हुडे, वाडे, कोट बांधून
यादे बंदुखी ठेवून बळावले. %दवाणास भेटण_ नाह>ं. %दवाणान_ गुंजाईस अ धक सां गत6यान_
भांडावयास उभे राहतात. ये जातीन_ पुंड होऊन देश बळावले. @यास रािजयाने देश काबीज कtन
हुडे, वाडे, कोट पाlडले. नामांrकत कोट जाहाला तेथ_ [आपल] ठाण_ ठे वल. आEण मरासदाराचे
हातीं नाह>ंस_ ठे वल. अस_ कtन मरासदार इनाम इजारतीन_ मनास मानेसारख_ आपण घेत होते त_
सव+ अमानत कtन जमीदारास ग6ला व न…त गांव पाहून देशमुखांस व देशकुलकणš यांस व
पाट>ल कुळकणš यां स हvक बांधून %दला. जमीदारांनीं वाडा बुरजांचा बांधू नये. घर बांधून राहाव.
ऐसा मुलकाचा बंद केला.
३४. देवgथान%दकाचंचं ा योगBमेमे
मुलखांत देव देवgथान_ जागजागां होतीं @यांस %दवाब<ी, नैवे1, अ भषेक, gथान पाहून
यथायो{या चाल वल. मुसलमानांचे पीर, म सद>, @यांचे %दवाब<ी, नैवे1 gथान पाहून चाल वल.
वै%दक ƒा„ण यां स योगBेम ƒा„ण व1ावंत, वेदशा4संप]न, 3योQतषी, अनु-ानी, तपgवी
गांवोगांवीं स@पुLष पाहून @यांचे कुटूंब पाहून अ]नव4 3यांस लागेल @या*माण, धा]य &;य
@यांस गांवचे गांवी माहाल> नेमून देऊन, साल दरसाल @यांस कारकुनांनी पाववाव. ƒा„णांनी त_
अ]न भBुन, gनानसं9या कtन, रािजया स क6याण चतं ून सुखtप असाव. असे गड, कोट,
ल कर, हशम, मुलूख हुजरातीची चौकशी कtन रा3य कर>त चालले.
21
३५. शाgताखान पDु यावर
मyगला™त धुंद उठ वल> ह> खबर %द6ल>स औरंगजेब पादशाहास कळोन, मनात बहुत
चतं ातुर होऊन, “ शवाजी बळा वला; वजापूरJया अफजलखानासारखी फौज, बारा हजार gवार,
बुड वले; गडकोट पादशाहाचे घेत चा लला; @याचा तरतूद काय करावी?” Pहणून वचार कtन,
कुलवजीर उमराव बोलावून आणून एक लाख सुभा फौज घोडा रािजयावर दBणेस रवाना करावा
Pहणून वचार क रतां, नवाब शाgताखान Pहणजे पादशाहाची *Qतमाच दुसर>, आEण नातलग,
याची रवानगी करावी असा मजकूर कtन नवाबास बोलावून आणून वचार केल. नवाब बोलला
जे, “ शवाजी Pहणजे काय? @या स जातांच कैद करतy. गड कोट मुलूख घेऊन फ<े क रतy.”
अशा rक@येक गो[ी बोलून स9द जाहाले. उपरांत पादशाहा बहुत संतोष होऊन शरची कलगी व
पोशागी सनग_ व घोडे, ह<ी, अलंकार देऊन खुशाल> केल>. बराब र पाऊण लाख घोडा व ह<ी,
यांखेर>ज rक@येक लोक मुJछद> वगैरे, Qतरंदाज, बरखंदाज, रजपूत व सतील>वाले तसेच ह<ीचा
तोफखाना, उंटाचा तोफखाना, घोlडयावर>ल तोफखाना, बरचीवाले, आडह@यार>, पाईJयांची गणतीच
नाह>ं.बराब र फरासखाना @या स शंभर ह<ी, तसेच भांडते ह<ी चारश, असे पांच सहाश_ ह<ी, तैसेच
अगEणत उंट. याखेर>ज बाजारबुणगे, दाLगोळी, बाणांJया भांड@या गाडया, आराबा. अस_ अमया+द
सै]य %दल. gवार> Pहणजे कलयुगींचा रावणच ! जैशी रावणाची संप<ीची गणना न करवे, तैसाच
बरोबर> खजीना बे मो%हन ह<ी, उंट_, खेचर_, गाlडयावर भtन न…त व सोन, tप, मोहरा, होन
Lपये असे ब<ीस कोट> &;य घेऊन %द6ल>हून Qनघाला. नवाब शाgताखान Pहणजे पादशाहाची
*Qतमाच दुसर>. ऐसा सेनासमु& सव+ संप<ीQनशी दBणेस रािजयावर चाल कtन आला. ल कर
मुकाम कर>त ते;हां दोन गांवे लांब व गांव द>ड गांव Lंद ल कर राहात असे. मजल दरमजल
चालून येऊन तीन म%ह]यांनी पुEणयास आला.
३६. खानाची बोटे उडाल>.
ह_ वत+मान %द6ल>हून रवानां होताच रािजया स कळल. राजे राजगडास होते. कुल
सरकारकून व मोठे मोठे लोक सरनोबत बोलावून वचार केला. सवा‡चे मत_ कkं, “ सला करावा,
भेटाव. यु9द क रतां गांठ न पडे. आपल> फौज काय, %द6ल>ची फौज काय?” असा वचार जाला.
रािजयाJया मत_ सला करावा त र कोणी मातबर रजपूत नाह>ं, जे आपणह> रजपूत, तेह> रजपूत,
%हंदूधम+ रBून आपले संरBण कर>ल. शाgताखान Pहणजे मुसलमान, पातशाहाचा नातलग, येथ_
लाच लुचपत चालेना.(अगर आपणास रBीना. स6यान_ भेट6यान_ नाश कर>ल.) आपणास अपायच
आहे. ऐशी तजवीज केल>. ते;हां Qनदानी मारतां ज_ होईल त_ कराव_ अशी %हPमत रािजयान_
ध रल>. तy ते %दवशीं रा ीं ीभवानी रािजयाचे आंगांत बोलूं लागल> कkं, “ लकरास Pहणाव_ कkं,
22
शाgताखान येतो @याची rफकkर न करण. जैसा अफजलखान मा रला तैसा शाgताखान येऊन
उतर6याव र @याचे गोटांत शtन मारामार> करण. पराभवात_ पाव व@य.” अस_ ीन_ सांगोन मागती
राजे सावध जाहाले. जवळ कारकून होते @यांनी ीचीं वाvय_ लेहून ठे वल>ं होतीं तीं रािजयास
सां गतल>.रािजयांनी ी *स]न जाहाल> ह_ कळोन %हPमत धरल>. आEण आपले ल करांत व
मावळे व हुजुर लोकांत Qनवड कtन, चखोट धारकर> माणूस Qनवlडले. Qनवडक हजार माणूस
का%ढले. वरकड ल कराम9य_ हजार दोन हजार सडे सडे राऊत फौजत Qनवlडले. शाgताखान
पुEणयास आला ह> खबर तहकkक आण वल>, आEण राजे राजगडावtन सडे होऊन खाल>ं उतtन,
Qनवडक लोक व ल कर घेऊन चा लले. बाबाजी बापूजी व चमणाजी बापूजी देशकुलकणš.तफ+
खेड, हे दोघे बहुत शाहाणे व शुर, रािजयाचे *ीQतपा . हे दोघे बंधु बरोबर> घेतले. रािजयांनी
नेताजी पालकर व मोरोपंत पेशवे, यांJया दोन फौजा के6या. नेताजी पालकर पागादेखील एक
फौज केल>. शलेदार व हशम मावळे मळोन एक फौज पेशवे [यांची] अशा दोन फौजा
शाgताखानाJया गोटाबाहेर अध+ कोशावर दोन तफा+ उ›या के6या. आEण खासा रािजयानीं ढाल
तलवार हातीं घेऊन, तयार होऊन, हजार माणूस पायउतारा बरोबर घेतले. आEण नवाबाचे गोटांत
चा लले. बाबाजी बापूजी व चमणाजी बापूजी खेडकर पुढ_ चा लले. @यांचे पाठGवर कुल लोक व
राजे चा लले. तांƒांचे दळ थोर, जागां जागां ल करांत रािजया स कोणाचे लोक? कोण? कोठ_ गेले
होते? Pहणून पुसतात. “कटकांतील लोक, चौकk पहाn यास गेलy होतy.” अस_ भाषण बाबाजी
बापूजी व चमणाजी बापूजी बोलत चा लले. इतrकयांत म9या]हरा जाहाल>. नवाबाJया
डेn याजवळ गेले. हजार माणसांJया फौजा के6या. डेn यास जाऊन दोन तफा‡नी इभे रा%हले. दोनश_
माणूस @याम9ये Qनवडून खासा रािजयान_ आग_च चमणाजी बापूजीस सांगोन बाड कटार>न_ चेtन
आंत शरले. तो डे रयांत डेरे, सात बाडांचे फेरे, Qततकेह> फ़ोडून चtन आंत गेले. लोक चौकkचे
Qनजले होते. @यांस कळy %दल_ नाह>ं. ते;हां राजा खासा नवाबाचे डे रयासी पावले. डे रयांत डेरे
सात व दाया असा समुदाय बायका हो@या, @यांस कळल_ कkं गनीम डे रयात आला. ह_ कळोन
नवाब शाgताखान घा€बरा होऊन, मेणब@या समया वझवून बायकांत लपून रा%हला. राजा
बायकांवर हात न कर> असे दोन घटका होते. इतvयांत सवड पाहून नवाब बायकांतून एकkकडे
होऊन तरवार>स हात घालावया स गेला. ती नदर रािजयान_ धtन वार केला. खानाची बोट_ तीन
उडाल>ं, ते;हां गलबा थोर जाहाला. गनीम आला अस_ कळून चौतफा‡नी ल कर तयार जाल.मग
राजे बाहेर Qनघाले. चौकkचे लोक व ल करचे लोक गनीम कोठ_ Pहणून धाऊं लागल. @यांजबरोबर
हेह> गनीम कोठ_ Pहणून धांवत धांवत बाहेर Qनघाले! आEण आपल> फौज सरनोबत व पेशवे होते
@यांत मळून चा लले. गQनमाची फौज कुल तयार होऊन आपले गोटांतच शोध कtं लागले. यांचा
माग+ लागत नाह>ं Pहणून नीट वाटेन_ Qनघोन %ठकाणीं पावल>.
23
३७. खान ‘%द6ल>स चालला.’
%दवस उगव लयावर उअ*ांत नवाबाJया परमृषास कुल वजीर आले. पाहातात तy नवाबाची
तीन बोट_ तुटून गेल>ं. वरकड rक@येक लोकांचा नाश व बायकांस व खोजेया स जखमा
जाहा6या.rक@येक लोक मेले. अस_ कळून नवाब बोलेला जे, “गनीम इतका खाशा डेn यापय‡त येई
तy कोणी वजीर हुशार जाले नाह>ंत, खबरदार कोणी नह>ं. अवघे rफत;यांत मळाले. आतां इतबार
कोणाचा येत नह>. आज राजा येऊन आपल>ं बोट_ तोlडल>ं. उ1ा मागती येऊन आपल_ शीर कापून
नेईल. शवाजी मोठा दगेखोर आहे. दगा %दधला. आणखी दगा देईल.आमJया ल करचा इतबार
येत नाह>ं. आतां येथून कूच कtन माघारां %द6ल>स जाव. या लोकांबरोबर आपणास राहावत
नाह>ं.” असा तूट वचार कtन Qतसरे %दवशीं कूच कtन माघारा %द6ल>स चालला.
३८. राजे खुशुशाल
राजे राजगडास आले होते. बातमी खबर श ूJया सै]यांतून आणल> कkं, “शाgताखानाची
तीन बोट_ तुटोन गेल>ं. उजवा हात थोटा जाहाला. वरकडह> rक@येक लोक मेले. नवाब दहशत
खाऊन पळोन %द6ल>स चा लला.” ह_ वत+मान आल. @याजवtन राजे बहूत खुशाल जाले कkं, “फ<े
होऊन आलy, शाgताखानास शाgत केल>. पातशाहान_ नांव ठे वल. परंतु नांव यथाथ+ ठे वल_ नाह>ं.
त_ नांव आपण शाgत कtन नांव Lजू केल.!” अशी खुशाल> कtन साखरा वाट6या. भांडी मारल>ं.
३९. जय सगं -%दलेरेरखानासंसं पाठ वले.े.
अशी फ<ेची खबर %द6ल>स पादशाहास अगोदरच जाह>र जाहाल> होती. पातशाहा मनात
आiय+ कtन मनांत बेद>ल जाले. “नवाबाची फौज Pहणजे काय, आEण फौजत राजा आंग_ शtन
[@यान] मारामार> केल> Pहणजे काय? शवाजी आदमी न;हे, बडा सैतान होय.” ऐशी rक@येक
गो[ी बोलुन रा%हला. पुढ_ नवाब आला ऐस_ कळोन दश+न व3य+ केल. एकतर मसलत नामोहरम
जाहाल>, दुसर> शाgत केल>. या दोन गो[ींवtन भेट>स येऊं न %दल. आपले हवेल>ंत जाऊन राहाणे
Pहणून सां गतल. @याजबरोब र वजीर गेले होते. @यास आणून अपमान केला आEण दैलता मना
के6या. @यांह>ं उ<र %दल_ ज, “सरदार पादशाहांनीं %दला @याJया हुकमांत राहाण_ Pहणून हुकूम
केला. @याक रतां सरदार नामोहरम होऊन आला. आPह>ं काय कराव? आता मदा+ना सरदार देण.
@याजबरोब र जाऊन जुंज जtन कgत मशागत कtं” अस_ उ<र देतांच मागती सवा‡चा %दलासा
कtन मनसबा करार के6या. पुढ_ कोण सरदार पाठवावा? कोण फ<े कtन येईल? असा वचार
कtन सरदार Qनवlडतां मरजाराजा जय सगं रजपतू Qनवlडला. @यास आणून, घुशालखा]यात
बसोन पादशाहांनी नाना*कार_ सां गतल_ कkं, “ शवाजीवर तुPह>ं जाण. आपण पादशाहांनीं जाव_
rकंवा तुPह>ं जाव. अस_ जाणोन तुPहांस रवाना क रतy. बरोब र फौज देतy. नाना हु]नर_ शवाजी
24
हgतगत कtन बरोब र घेऊन येण.” Pहणोन ह<ी, घोडे, ढाला, rफरंगा, तक+शकमान, दौलत,
इजाफा देऊन, नांवाजून, तैसेच बरोब र लढाईJया त ीफा देऊन रवाना केले. %दलेलखान पठाण
उमराव वजीर मोठा जोरावर @यास पादशांहानीं कुल फौजेची हारोळी देऊन, पांच हजार पठाण
बरोबर> %दले. %दलेलखानासह> ह<ी, घोडे, व4_ %दल>ं. ऐशीं हजार gवार बरोब र %दले. याखेर>ज
जेजाला व तोफखाना अस_ नाना जातीच_ %दल. gवार पठाण उ]माद रजपूत रवाना केले.पादशाहांनीं
%दलेलखानास वेगळे वाटेन_ अंतgथीं बोलावून आणून सां गतल_ कkं, “ मरजाराजा रजपूत आहे व
शवाजी हा %हंदू आहे. कांह>ं rफतवा करतील. @यास तुPह> आपले इतबार>, पादशाहाचे खानाजाद
आहां. अशी बतमी राखोन दगा न खाण.” अस_ सां गतल_ आEण पाठ वल.
४०. जय सगं ाचे अनु-ान
ते %द6ल>हून Qनघाले ते;हां पूव  शाgताखान चालेला @या*माण_ दळभार Qनघाला. पृ¡वी-
आकाशापय‡त एकच धुरळा उठला. ऐसा सेनासमु& दwBणेस चा लला. मजल-दर-मजल चा लले.
मुvकाम होय तेथ_ द>ड गांव लांब, गांवभर Lं द, ल कर राहात असे. ते;हां जय सगं रािजयांनीं
मनांत वचार केला कkं, “ शवाजी मोठा दगेखोर, मोठा हु]नरवंत आEण मदा+ना शपाई आंगाचा
खासा आहे. अफजलखान आंगे मा रला. शाgताखानाJया डेn यांत शरोन मारामार> केल>. आपणास
यश कसे येईल? Pहणून चतं ा के ल>. ते;हां मोठमोठे ƒा„ण पुरो%हत यांनीं उपाय सां गतला.
“देवी-*योगीं अनु-ान_ करावीं Pहणजे यश येईल.” असे सां गतल. मग मरजा बो लला जे,
“कोटचंडी करावी आEण अकरा कोट लगं _ करावीं. कामनाथ + बगळामुखी कालरा ी *ी@यथ + जप
करावा. अस_ अनु-ान कराव.” चारश_ ƒा„ण अनु-ानास घातले. *@यह> अनु-ान चा लल.अनु-ानास
दोन कोट Lपये अला%हदा काढून ठे वले. आEण तीन मास अनु-ान चालून स9दकेल. अनु-ानाची
पूणा+हुती कtन, ƒा„णांस दान दwBणा देऊन संतप+ण केल. मग मजल-दरमजल चा लले.
४१. ीभवानीचा Z[ातंतं .
याउप र महाराज राजगडीं होते तy जासूद हलकारे आले. @यांनीं खबर सां गतल> कkं,
“जय सगं मरजाराजा ऐशीं हजार gवार बरोब र %दलेलखान पांच हजार पठाण ऐशी फौज येत
आहे.” ऐस_ ऐकून राज ी वचारांत पडले. आपले कारकून हुजूर आणून वचार केला. @यांणीं
सवा‡नीं सां गतल_ कkं, “अफजलखान मा रला आEण शाgताखानास दगा%दला ते गैरहुशार मुसलमान
होते. हु]नरह> नवाच केला. [त] सव+ह> रजपूतास जाह>र आहे. दगा कtं देणार नाह>ं. याशीं सला
करावा.” ऐस_ बो लल. राजे बो लल_ जे, “रजपूत कैसा तर> वळला जाईल, परंतु हा %दलेलखान
मोठा हरामजादा, बेमान आहे. पादशाहाचा मेहेरबानीचा अंतग+त आहे. तो कांह>ं भला नाह>ं. तोच
काय कर>ल त_ न कळ_. तो बराब र नसता तर> आमचा मनोरथ पूण+ होता. बर_ आतांच काय आहे!
25
ीच_ रा3य! ीवर भार घातला आहे. Qतचे च<ास येईल त_ ती कर>ल,” असे बो लले. @यावर तो
%दवस गेला. दुसरे %दवशीं ीभवानी येऊन बोलूं लागल> कkं, “अरे मुला, यावेळेचा *संग कठGण
आहे. जय सगं ास मारवत नाह>ं. तो सला कर>त नाह>ं, भेटाव_ लागत. भेटून %द6ल>स जाव_ लागेल.
तेथ_ कठGण *संग होईल. परंतु आपण बराबर येईन. लकरास नाना यU_ कtन रBून, घेऊन येईन.
यशgवी कर>न. चतं ा न करण. Pहणोन लकरास सांगण. लकरास आपल_ रा3य आपण वरदान
%दल_ त_ आपण कांह> एक पढ> %दल_ नाह>ं, स<ावीस पढ> %दल. दBणेचे [रा3य] नम+दापय‡त %दल_
असे. रा3याची चतं ा मला आहे. पूण + समजण. लकtं वेडीवांकडी वतण+ ूक कर>ल त_ सव + आपणास
सावरण_ लागत. कोणे वशी चतं ा न करण.” अस_ सांगोन ी अZ¢य जाहाल>. तीं वाvय_
ल%हणारांनीं लहून ठेऊन ठे वल>ं होतीं. @याउपर राजे सावध जाहाले. मग ीचीं वाvय_ सवा‡नी
Qनवेदन केल>ं. @याजवtन राजे बहूत संतोष होऊन, %हंमत धरल>.
४२. रघुनुनाथपlं डत जय सगं ाकड े
ऐ शयांत जय सगं [यान] पुरंधर, कyढाणा या दोहy गडांचे दरPयान येऊन मुकाम के ला.
आEण रािजयाकडे जासूद प _ पाठ वल>ं कkं, “तुPह> शसोदे रजपूत. आPह> तुPह> एकाचे एकच
आहy. तुPह>ं भेट>स येण. तुमच_ सव+ *कार_ बर_ कtं.” Pहणोन प _ पाठ वल>ं. ती प _ राजगडास
आल>ं. रािजयांनीं वाचून हेजीब कोण पाठवावा ह> तजवीज कtन वचार क रतां रघुनाथ पंlडत
थोर संQनध होते.@यांस पाठवाव. “रजपुताजवळ *संग पडला तर हे थोर शा4W आहेत. रजपूतह>
शा4 जाणतो. @याशीं व याशी गाठ बर> पडेल.” असा वचार कtन रगुनाथपंlडतांस पंlडतराव
Pहणून rकताब %दला. आEण @यांबरोबर व4े, अलंकार देऊन मरजारािजयापाशीं पाठ वल. ते
श ुसै]यांत गेले.
४३. जय सगं ाचे आmासन :
रािजयाचा हेजीब आला. ह_ वत+मान कळून मरजारािजयांनीं बहूत स]मान कtन भेट
घेतल>. बोलण_ जाल. जय सगं बो लला जे, “%द6ल>चा पादशाहा बहूत जोरावर, याशीं श ु@व
लाव लयान_ शेवट लागणार नाह>ं. रािजयांनीं आपले भेट>स याव. आपण बराबर घेऊन जाऊन
पादशाहाची भेट करवंू.जैसा राम सगं आपला पु , तैसे तुPह> आपले आहां. आपण तुमच_ वाईट
करणार नाह>ं.” ये वशीं ीकपू+रगौराची पूजा कtन बेल तुळशी %द6या. आEण पंlडतराया स व4_
%दल>ं. व रािजया स व4, अलंकार पाठ वले आEण सांगोन पाठ वल_ कkं, “भेट>स येण. साहाचार
म%हने गड, कोट भांडवणे. तोलदार> दाखवण. मग भेट>स येण.” अस_ सांगून रघुनापंlडतराऊ यांस
गुutप_ Qनरोप %दला. ते परतोन राजगडास रािजयाजवळ येऊन वत+मान सां गतल. @याजवtन राजे
संतु[ जाहाले. जागां जागां गड कोट यां स ताकkद कtन तमाम मजबुद> कर वल>. आEण गड
26
भांडवण_ Pहणून gथळाgथळास सांगोन पाठ वल.
४४. %दलेलेलखान क[ी
पुढ_ जय सगं ाJया ल करांत रािजयाचा हेजीब आला होता ह_ वतम+ ान %दलेलखानास कळून
मनांत क[ी जाहाला. “शेवट>ं %हंदूस %हंदू मळून काम जायां करतील.” ऐस_ Pहणून दुसरे %दवशीं
%दलेलखान मरजारािजयाJया भेट>स आला. आEण बोलू लागला कkं, “उगेच काय Pहणून बैसलेत?
गोटाजवळ कyढाणा व पुरंधर हे दोन rक6ले आहेत. पुरंधरास आपण सुलतानढवा क रतy, आEण
गड घेतy. तुPह>ं कyढाणा गड घेण. गड घेत चाललां Pहणजे शवाजी येईल.” अस_ बोलतां
मरजाराजा बोलला जे, “गड आले त र बर_. नाह>ं तर नामोश जाईल. याजक रतां गडास न
लागाव_ मुलूक काबीज करावा. गडास सामान चालy न 1ाव_ Pहणजे गड आपाप येतील.” अस_
बोलतां, %दलेलखान राग_ उठून चा लला. “आपण आतांच जाऊन पुरंधर घेतy. तुPह> कyढाणा Œयाल
त र घेण.” अस_ Pहणून उठोन, गोतास येऊन, नगारा कtन ढाल, rफरंग घेऊन, पुरंधराखाल_
येऊन, मुकाम कtन गडाव र येलगार केला. पायउतारा होऊन पांच हजार पठाण, व दाहा हजार
बैले तोफाची पायउतारा जाहाले. पढार> [?] व आडह@यार> व खलाशी लोक वीस हजार लहान थोर
पायउतारा होऊन लगट चालले.
४५. मरुरुरु ारबाजी पडला.
ते;हां पुरंधराव र नामजाद लोकांचा सरदार रािजयाचा मुरारबाजी परभू Pहणोन होता.
@याजबरोबर हजार माणूस होते. याखेर>ज rक66याचे एक हजार होते. असे दोन हजार लोक होते.
@यांत Qनवड कtन मुरारबाजी यांनी सातश_ माणूस घेऊन [ते] गडाखाल_ %दलेलखानाव रं आले.
%दलेलखान तोलदार, जोरावर पठाण पांच हजार, यांखेर>ज बैले वगैरे लोक ऐशी फौज गडास
चौतफा+ चढत होती, @यांत जाऊन सर मसळ जाहाले. मोठ_ घोरांदर यु9द जाहाल. मावळे लोकांनीं
व खासा मुरारबाजी यांनी Qनदान कtन भांडण केल. पांचश_ पठाण ल कर ठार जाहाले. तसेच
ब%हले मा रले. खासा मुरारबाजी परभू %दलेलखानाJया देवडी पावतy साठG माणसांQनशी मार>त
शरले. %दलेलखान देवडी सोडून माघारा जाहाला. आEण लोकांस सांगून तोफखाना व Qतरंदाज
बरJया व आडह@यार> एक हजार लोक यांजकडून मार कर वला. @याम9य_ साठG लोक पlडले.
मुरारबाजी परभू यांनी ढाल rफरंगी घेऊन %दलेलखानाव र चालोन आले. महाराजांचे नांवाजलेले
लोक ते खच+ जाहाले. आतां काय मुख दाखवाव? Pहणोन नीट चालोन जाव_ अस_ मनांत आणोन
खानाशीं गांठ घातल>. ते;हां %दलेलखान बो लला जे, “अरे तूं कौल घे. मोठा मदा+ना शपाई तुज
नांवािजतy.” ऐस_ बोलतां मुरारबाजी बो लला जे, “तुझा कौल Pहणजे काय? मी शवाजी राजाचा
शपाई, तुझा कौल घेतy कkं काय?” Pहणून नीट खानाव र चा लला. खानावर तरवार>चा वार
27
करावा तy खानान_ आपले आंग_ कमाण घेऊन, तीर माtन, पुरा केला. तो पडला. मग खानान_
तyडांत अंगोळी घातल> कkं, “असा शपाई खुदान_ पैदा केला.” ऐस_ आiय+ केल. मुरार बाजीबरोबर
तीनश_ माणूस ठार जाहाले. वरकड चारश_ माणूस गडावर गेले. %दलेलखानान_ शीरची पगडी
उतरल>. आEण गडावर चालून घेतल_ कkं, “ गड घेईन ते;हां पगडी बांधीन.” ऐसा नेम कtन
चा लला तो दरवा3याखाल_ येऊन, ढालेचा कोट कtन बसला. rक6याचे लोक मुरारबाजी पडला
Pहणोन गणना न क रतां शरतीन_ भांडूं लागल, “ एक मुरारबाजी पडला त र काय जाल? आPह>
तैसेच शूर आहy. ऐशी %हंमत धtन भांडतy.”
४६. शवाजी-जय सगं भेटेटेट
ह_ वत+मान रािजया स राजगडीं कळल_ कkं, “%दलेलखानाने पुरंधरास लगट केला.मुरारबाजी
परभू पडला. तीनश_ माणूस रणास आल.” ह_ कळोन मनांत चतं ातूर जाहाले कkं, “गड %दलेलखान
जे;हां घेतो, ते;हा वरकड rक6ले आपाप जातात. मग आपण भेट6यान_ tप नाह>ं.जyवर गड आहेत
तyवर भेटोन आपले होत_ जे गड देण_ ते देऊन सला करावा, ह_ उ चत.” Pहणोन रघुनाथभट पंlडत
राऊ मरजारािजयाजवळ पाठ वले कkं, “आपण तूत+च भेट>ंस येतy. %दलेलखानान_ गड घेतला, मग
भेट जाहा6यान_ हलवार> [?] आहे.” अस_ सांगोन पाठवून भेट>स जावेस_ केल. पंlडतराऊ जाऊन
जय सगं ास भेटले. वतम+ ान ुत के ल. मग @याणह> उ<म Pहणून मागती शफत rSया बळकट>
केल> आEण पंlडतराव राजगडास आले. येतांच खासा राजा हजार माणूस Qनवडक कtन बरोबर
घेतले. ी शंभूस व भवानीस नमgकार केला व मातो ीस नमgकार केला. भेटले. श[, तपgवी
ƒा„णांस नमgकार केला. सवा‡चा आशीवा+द घेऊन गडाखाल>ं उतरोन चालले. ते एकाएकkं
मरजारािजयाचे गोटात गेले. पुढे पंlडतराव जाऊन सां गतले कk, राजे आले. ह> खबर कळतांच
जय सगं देवडीबाहेर पायउतारा खासा आला. राजे पालखींतून उतtन भेटले. उभयतां जाऊन
एकासनीं बैसले आEण राजे मरजारािजया स बोल ंू लागले कkं, “ आपण जैसा राम सगं तसै ेच
तुPहांस, @याच_ रBण कराल तैस_ आपल_ करण.” अस_ बोलून बसै ले. मग जय सगं बोलला जे,
“ह>च गो[ खर>. आपण रजपूत, तुPह> व आPह> एकजाती आहy. अगोदर आपल_ शीर जाईल, मग
तुPहांस काय होण_ ते होईल.” असा भरवसा बोलून शपत वा%हल>. मग राजे बोलले जे, “तुPहास
जे गड पा%हजेत ते आपण देतो. %दलेलखानास बोलावून आणवण. पुरंधर तुPहास देतy. Qनशाण
तुमचे चढ वतy. परंतु मुसलमानास यश देत नाह>ं.” अशी गो[ बोल6यावर जय सगं खुशाल
जाहाला आEण बो लला जे, “%दलेलखान फा मदं ा आहे, बादशाहाचे मेहेरबानीचा आहे. @यास मुजरा
हातीं कtन लागतो. तुPह>ंच %दलेरखानाचे भेट>स जाव_ लागत. आपण रजपूत आu वषयीं
तुPहाबरोब र देतy, ते तुमची भेट कtन आणतील, rफकkर न करावी. तुमचे लवेस जडभार> त र
आपण प]नास हजार फौज रजपूत [सु9दां] gवgत होतy.” ऐकून राजे Pहणy लागले जे, “[मी]
शवाजी आह_. %दलेलखानाचा गुमान ध रतy कkं काय? तुमचे आWेन_ जातy. भेटतy.” Pहणून
28
Qनरोप घेऊन मरजारािजयांनीं सुभान सगं , आपला मामा, थोर यो9दा मोठा बळाचा शरू ,
%दलेलखानाचे सवाईन_ तोलदार, %दलेलखानह> @यास जाणे, असा बराबर %दला. आEण “राजा
सांभाळोन घेऊन येण. तुझे भरंवशावर पाठ वतy.” अस_ बोलून पाठ वला. सुभान सगं प]नास
रजपूत आपले जोडीचे समागम_ घेऊन चा लला. जेथ_ %दलेलखान पुरंधरचे दरवा3याजवळ होता तेथ_
राजे गेले. पुढ_ %दलेलखानास खबर पाठ वल> कkं, “ शवाजीराजे येऊन मरजारािजया स भेटले,
तुमचे भेट>स येतात,” ह_ कळोन %दलेलखान मनांत जळाला. मनगट_ चा वल>ं कkं, पुरंधर
rक66याचे यश आपणास आले नाह>ं, आपले व1मान_ बोलणह> नाह>ं. यश रजपूता स आल.
Pहणून मी होऊन पुढ_ सामोरा येऊन, राग_ राग_ रािजया स जोरान_ आंवळोन धtन घडीभर
भेटला. %दलेलखान Pहणजे मोठा बळकट एका ह<ीच_ बळ rकंवा जाgतीच होईल. आEण ह<ी
बराब र खाण. दररोज ह<ी खातो तेण*माण_ वजन_ खाण. शर>र त र दुसरा हेडंब राBसच ! ऐसा
थोर. @याण_ राग_ भtन एक घटकाभर राग_, जोरान_ रािजयास आवळून ध रल. परंतु सरदार
जोरावर, बळकट तैसाच. @याण_ खातरेस आEणल_ नाह>ं. मग भेट>ची मठG सुटून एकkकडे
लोडाजवळ उभयतां बैसले. दसु रे बाजूस लोडाशीं सभु ान सगं बैसले. %दलेलखान कटार>जवळ कtन,
वर हात ठेऊन बैसला आEण Sोध_ कtन सुभान सगं या स पु सल_ कkं, “राजाबरोब र तुPह> आलां
आहां?” अस_ पु सल. ते;हां मनाम9य_ हाकारा धtन सुभान सगं बो लला जे, “खानजी, तुPहांकडे
आले. आतां उ1ां तुPहांस जे गड पा%हजेत ते देऊं . तुPह>ं उतtन गोटास येण. असा
मरजारािजयांचा हुकूम आहे.” अस_ बो ल6याव र बहूत क[ी जाहाला जे, आपला मनोरथ स9द>स
गेला नाह>ं. “तुPह>ं साहेब लोक आहां. तुमJया हुकुमाने येऊं . परंतु हा rक6ला उदयीक आपणास
घेऊन देण. Qनशाण चढवून येतy.” अस_ बोलतां सभु ान सगं Pहणंू लागला कkं, “गड आपणाकडे
आला, तुPह>ं चलाव.” @यावtन %दलेलखान उतरोन खासा गोटांत आला. चौकk rक66यास ठे वल>.
रािजया स पान वडे देऊन रवाना केल. “तुPह>ं मळोन मरजारिजयाजवळ जाण_, ते वडील आहेत.
ते करतील @यांत आपण आहy.” [अस_ बोलला.]
४७. %द6ल>स जाDयाचा करार
अस_ बोलतांच राजे व सुभान सगं मरजारािजयाकडे आले. वतम+ ान सां गतल. मग
जय सगं ांनीं व रािजयांनीं एकपंzkं भोजन के ल. रािजयास राहावयास डेरा %दला. रा ीं उभयतांच_
बोलण_ जाल. “rक6ले अवघे पादशाहास 1ावे आEण %द6ल>स चलाव.” अस_ बोलताच राजे Pहणूं
लागले जे, “आप6यापैकkं स<ावीस गड देतy आEण आपण व आपला पु संभाजी ऐस_ पातशाहाचे
भेट>स येतy. भेट कtन इकडील दBणेJया बादशाह> इदलशाह> व कुतुबशाह> व Qनजामशाह> व र
आपणास नामजाद करण. तीन पादशांह> फ<े कt एक पादशाह> Qनजामाशाह> @यांह>ं फ<_ केल>च
आहे. दोन पादशाह> तुPहांस घेऊन देतy.” Pहणून बो लले. मरजारिजयांनी कबूल केल. आEण
पुDयाहून कूच केल. रािजयांनी संभाजीराजेह> आण वले. सतावीस rक6ले तांƒास %दले. Qनशाण_
29
चढ वल>ं. वरकड राजगड व कोट मोरोपंत पेशवे व Qनळोपंत मुजमदार व नेताजी पालकर
सरनोबत असे मातु ीJया हवाले केले. आEण आपणह> %द6ल>स जाव, पादशाहाची भेट Œयावी
असा करार केला. पुढ_ पादशाहास कळाव_ Pहणून जय सगं रािजयांनीं आपला वकkल रवाना के ला.
@याजबराब र राजाचा जावा, @यास सोनाजीपंत डबीर याचा मेहुणा रघुनाथपंत कोरडे यांस %दल. हे
उभयतां पुढे %द6ल>स रवाना केले. रािजयांनीं अज+दgत पादशाहास %दल> कkं, “आपण भेट>स
येतy.” Pहणून प लहून %दल.
४८. शवाजी-जय सगं वजापरु ावर
याउप र मरजारिजयाबरोब र आपल> फौज घेऊन राजे वजापुराकडे चालले. माग+ चालता
मरजाराजे व शवाजीराजे एका हव1ांत बैसले आEण चा लले. कुलवजीर येऊन सलाम कर>त.
%दलेलखान जोहार न कर>. Qन म@य कkं, राजे [व] ते एका जागीं, आEण आपण जोहार कैसा
करावा? ये गो[ीन_ सलाम न कर>. पुढ_ वजापूरासह> सला केला. उप र उभयतानीं %द6ल>स जाव,
@यास मरजा बो लला जे, “पादशाहा बहूत हु]नरवंत आहे, बेइमान आहे. आPह> तुPह> बरोब र
गे6याने दगा दोघां स के लयान_ कस_ करावे? आपण मागाहून येतy. औरंगाबादेत राहातy. तुPह>
%द6ल>स जाण. आपला पु राम सगं हुजूर आहे. तोह> तोलदार, भडेचा आहे. @यांस सांगोन
पाठ वतy. @याचे हात_ भेट घेण. सरंजाम कtन दBणेस येण. तुPह> %द6ल>हून Qनघालां Pहणजे
आपण %द6ल>स जाऊं . तोपय‡त आपण बाहेर आहy.” पादशाहास भेट6यावर तो तुPहांशी बैइमानी
न कर> Pहणवून तजवीज सांगून राम सगं ास पढु _ प पाठवून, ठGक कtन, रािजयां स रवाना के ले.
रािजयांनी बरोब र घेतले. कारकून व हुजुरे तपशील:-
Qनराजी राऊजी शाहाणा १.€ बं कजी सोनदेव, सोनाजीपंताचे पु , कलम १. माणको हर>
सबनीस १. दताजी € बं क १. %हरोजी फरजंद १. राघोजी म ा १. दावलजी घाडगे १. मावळे लोक
१००० एक हजार, ल कर ३००० तीन हजार.
४९. राजे आगnय ास
येण_ *माण. यां-सहवत+मान राजे राजगडास येऊन, सवा‡Jया भेट> घेऊन, सदहू+*माण_ बरोबर
घेऊन, राजे व पु असे उभयतां मजल दरमजल %द6ल>स चा लले. पादशाहास राजे भेट>स येतात
ह_ कळोन आपले कुलफौजदार व महालमोकासे यां स ताकkदप _ पाठ वल>ं कkं, “ शवाजीराजे
मुलाजमतीस येतात. जे जागां मुकामास राहातील तेथील फौजदारांनीं येऊन भेटाव. दाणापाणी जो
लागेल तो 1ावा. शाहाजाद_ यांच*माण_ आदब चालवावी, ऐसे रोखे पाठ वले. @यावtन राजे
मजल>स जात तेथे फौजदार भेटून दाणापाणी जो खच+ लागेल, तो 1ावा. असे दोन म%ह]यांनीं
%द6ल>स पावले.
30
५०. शवाजी पातशाह> दरबारात
राजे आले ह> खबर पादशाहास समजून राम सगं पढु _ भेट>स पाठ वले. राम सगं येऊन
भेटले. रघुनाथपंत कोरडे प%हले हेजीब पाठ वले तेह> येऊन भेटले. पादशाहाच_ सव+ वत+मान
सां गतल. बाŠा@कार समाधान खुशाल> सां गतल>. “मनांत पादशाहाचे काय आहे न कळे” अस_
बो लले. राम सगं भेट घेऊन पादशाहापाशीं आले. वतम+ ान सां गतल. पादशाहांनीं एक हवेल> जागा
सचंतर शवपुरा Pहणून बसवून [तेथ_ राजे] रा%हले. मुहूत+ पाहून पादशाहाचे भेट>स चा लले.
पादशाहांनी सदर कtन पांच ह@यारे आपणाजवळ ठेवून कंबरबgती कtन आंगांत जर>ची कुडती
घालून खासा त…तीं बैसला. तैसेच त…ताजवळ मोठे मोठे शूर मदा+ने व त…ताचे आसपास दोन
हजार माणूस उभे केले. तैसेच आमखास याम9य_ कुलवजीर मुgतेद कtन उभे केले. मनात कkं
“ शवाजी सामा]य नाह>ं. सैतान आहे. अफजलखान भेट>म9य_ मा रला. तैसेच उडोन त…ताव र
आला आEण आपणास दगा केला त र काय कराव?” अस_ समजून मुgतदेQनशी बसला. रािजया स
भेट>स बोला वल. राजे व पु संभाजीराजे व कारकून व हुजुरे अग@याअग@य दहाजण भेट>स
राम सगं घेऊन गेले. पादशाहाची नजर जाहाल>. पादशाहा बोलला जे, “आवो, शवाजी राजे.” अस_
बोलताच रािजयांनी तीन सलाम केले. मनांत भाव ध रला कkं., ीशंभुमहादेव एक , दुसरा
ीभवानी, Qतसरा महाराज पQतयास, ऐसे तीन सलाम केले. आEण उजवे बाजूस
जसवंत सगं महाराज, नवकोट मारवाडचा राजा, @याचे शेजार> खालत_ उभ_ राहावयासाठGं हुकू म
[पातशाहांनी] के ला. राजे व पु उभे रा%हले. राम सगं यास पुसल_ कkं, “आपणावर ते शेजार>ं
कोण?” अस_ पु सल. @यास राम सगं बो लला जे, “महाराज जसवंत सगं .” अस_ ऐकतांच राजा
Sोधयुz होऊन बो लला कkं, “जसवंत सगं ासारखा उमराव! याJयापाठG मा‚या ल करांनीं पा%ह6या
असतील !! याचे खाल_ आपण उभ_ राहाव_ Pहणजे काय?” अस_ Sोध_ बोलून राम सगं ाची कटार
माजेची घेऊन महाराजा यास मा रतy Pहणवून कटार मागंू लागले. मग राम सगं “धीर धरण_ ”
Pहणून बोलूं लागले. श£दाश£द> होतांच पादशाहास कळल. पादशाहा Pहणू लागले कkं, “काय
जाहाल?” राम सगं बो लला कkं, “जंगल> वाघ हयवान, @यास गमा+ जाहाला. कांह>ं कर>णा
जाहाला.” अस_ बोलतांच पादशाहाचे मनांत शंका उ@प]न जाहाल>. काय होईल त_ न कळे. Pहणून
राम सगं ास पादशाहा बो लले कkं, “रािजयास घेऊन डे रयास जाण. उ1ासां1ा सावकाश मुलाखत
होईल.” अस_ बोलतांच राजे व राजपू व राम सगं रािजयाचे लोक देखील हवेल>स गेले. राजा
बाहेर गे6याव र पादशाहा संतोष जाहाला आEण “मोठा अनथ+ चुकला. शवाजीची व आमची नजर
जाहाल> होती,” ऐस_ बोलून रा%हले.
31
५१. ‘रस-रंग राखनूनू Qनघूनून जाण_’
राजे डे रयास गे लयाव र राम सगं व आपण बैसोन बो लले जे, “कोण पादशाहा? मी
शवाजी, मजला जसवंताखालत_ उभ_ कराव! कर>णा कांह>ं पादशाहास समजत नाह>ं.” ऐस_ बो लले.
राम सगं बो लला जे, “तुPह> भेट>स येऊं नये. आले त र रस-रंग राखून Qनघून जाण. तुPह> येथून
सुखtप गेलेत Pहणजे आPहांस मोठG जोड जाहाल>.” अस_ बोलून राम सगं आपले हवेल>स गेले.
५२. पादशाहास अज +
रािजयांनी आपले कारकून, हुजुरे व रघुनाथपंत कोरडे यां स बोलावून आणून वचार केला,
“पुढ_ तजवीज काय करावी?” पादशाहाची मजलस कळल>. तेथून यश पांवून Qनरोप घेऊन कैस_
जाव? पादशाहाजवळ कांह> एक काय+ कबूल कtन गे लया वना पादशाहा Qनरोप देत नाह>. [मग]
रघुनाथपंत कोरडे यांस सांगोन पाठ वल_ कkं, “तुPह>ं पादशाहास उ1ां जाऊन अज+ करण_ कkं,
‘gवामीशीं आमचा दुसरा वचार नाह>ं, आपण Qनखालस आपले पु घेऊन देखील भेट>स आलy.
सेवकाजवळोन चाकर> Œयावी. दBणेस कुल अदलशाह> व कुल कुतुबशाह> दोनी पादशाह> घेऊन
हजरतीस देतy. वरकड सुभे रवाना करतां @यांची काम गर> पाहाण_ आEण आपल> काम गर>
पाहाण.’ ऐस_ rकतीएक गो[ी बोलून एकांती घुसलखाQनयात भेट>स बोला वल_ [Pहणजे] भेट> घेऊन
rक@येक मजकूर बोलूं, Pहणून अज+ करण.” Pहणून सां गतले. @याजवtन रघुनाथपंत कोरडे दुसरे
%दवशीं पादशाहाजवळ जाऊन येण*माण_ कर>णा लहून पाठ वला. पादशाहान_ रोखा वाचून च<ांत
वक6प ध रला. आEण प ाचे पाठGशी जाब ल%हला कkं, “सबूर> करण. तुमJया मु1ामाफक कtं.”
असा जाब ल%हला. @यांणी येऊन रािजया स सां गतल_ कkं, सबुर> करण. ते;हा वक6प आहे,
%दलखुलाशाने जाब %दला नाह>ं, असा तक+ रािजयांनी केला.
५३. औरंगजेबेबाचा वक6प
तेच %दवशी शाgताखानाने जाफरखान %दवाण, पूवšल पादशाहाचे वेळेसह> @यास %दवाण गर>
चालत होती, परंतु मुता लकाचे हातून कारभार होता ऐस, @या जाफरखानास सांगून पाठ वले कkं,
“ शवाजी मोठा दगेखोर आहे. व1ावत असे. आप6या गोटांत शरला ते;हा चाळीस गज जमीन
उडाला आEण बाडांत शरला. असा पादशाहांनी भेट>स नेऊं नये. नेला त र चाळीस प]नास गज
जमीन उडोन दगा देईल.” अस_ सांगून पाठ वले. @याजवtन जाफरखानान_ पादशाहास ह_ वत+मान
जाह>र केल. पादशाहा मनांत खोचून @यान_ खर_ मानल. बळकट मनांत वक6प ध रला.
५४. शवाजी जाफरखानाJया भेटेटेट>स
दुसरे %दवशी राजे यांस कळल_ कkं, जाफरखान %दवाणान_ आपला ग6ला पादशाहाजवळ
32
केला. अस_ कळोन रघुनाथपंत कोरडे यांस जाफरखानाकडे पाठ वल_ कkं, ‘आपले भेट>स येतy.’
Pहणून पाठ वल. @याने बहूत वेळ मनांत तजवीज कtन ‘बर_, येऊं 1ा.’ Pहणोन सां गतल.
@यावtन राजे जाफरखानाचे भेट>स गेले. स]मान बहूत केला. rक@येक आपले सरंजामाQनशी
सां गतल, परंतु मनांत आल_ नाह>ं. बाहेर ‘बहूत बर_’ Pहणून बो लला. जाफरखानाची बायको ती
शाgतखानाची बह>ण; Qतन_ खानास आंतोन सांगून पाठ वल_ कk, “शाgतखानाची बोट_ तुटल>ं.
अफजलखान मा रला. तसे तुPहांसह> शवाजी मार>ल. @यास लवकर Qनरोप देण.” मग राजांस
व4_ देऊन Qनरोप %दला. “पादशाहास अज+ कtन सरंजाम कर वतy.” ऐस_ बो लला. मग राजे
डे रयास आले. “जाफरखानह> %दलखुलाशान_ बो लला नाह>ं. बर_, ी कर>ल त_ खर_.” Pहणून बोलून
रा%हले.
५५. शवाजीभोवती चौकk
दुसरे %दवशीं पादशाहा यांणीं राजापाशीं ५००० हजार gवार व पायदळ [नेमून] पोलादखान
कोतवाल यास हुकूम केला कkं, “तूं राजाJया डेn याभyवतीं चौकk देऊन खबरदार>न_ राहाण.”
@यावtन कोतवाल येऊन डेरा ठोकून रा%हला. मग राजे घाबरे जाले. क[ी होऊं लागले. संभाजी
राजे यांस पोटाशी धtन बहूत खेद के ला. Qनराजीपंत व द<ाजीपंत व € बं कपंत यांणीं बहूता *कार_
समाधान केल. त;हा राजे बो लले जे, “आतांकाय हु]नर करावा?” असा वचार क रता रा जाल>.
मग ीभवानी gवनांत येऊन साBा@कार जाला कkं, “कांह>ं चतं ा न करण. येथून तुजला सव +
श ंूस भूल घालून, मोहना4 घालून, पु ासहवतम+ ान घेऊन जात. चतं ा न करण.” Pहणोन अभय
जाल. मग जागृत होऊन आu वषयीं लोकांस सां गतल_ आEण समाधान माQनल.
५६. मे;ेयाचे पेटेटेटारे
दुसरे %दवशीं नाना िज]नस मेवा खरेद> कtन आण वला. आEण वेळूचे पेटारे आणवून १०
पेटारे मेवा भ रला. एका पेटाn यास दोघे दोघे मजूर लावून, म9य_ लाकूड घालून मेवा विजरांस
पाठ वला. चौकkJया लोकांनी पुसल_ कkं, “पेटारे कोणाचे? कोठ_ जातात?” मजूरांनीं उ<र %दल, कkं,
“राजे यांणी चौघा विजरांस मेवा पाठ वला आहे.” @यांणी एकदोन उघडून पा%हले. तy मेवा खरा.
मग जाऊं %दले. असा राबता रोज ला वला. मग आठ चहूं राजांनी आपले gवार व rक@येक
कारकून लोक यांसह> ‘ पळण_ ’, Pहणून पाठ वल. मग ते कुल पळाले.
५७ राजाचंचं े पलायन
मग एके %दवशी राजे व राजपू एकच पेटाn यांत बसले. पुढ_ माग_ पेटारे कtन म9य_
पेटा रयांत बसून चा लले. ते वेळीं आपला साज सव+ उतtन, %हरोजी फरचंद यास घालून आपले
33
पलंगाव र Qनज वला. हात मा @याचा उघडा बाहेर %दसूं %दला आEण शेला पांघtन Qनजवला.
आEण एक पोरगा रगडावयास ठे वला. जवळील कारकून होते @यांस अगोदर %द6ल>पल>कडे तीन
कोसांवर एक गांव होता तेथ_ %ठकाण कtन पुढ_ रवाना केले होते. आEण आपण उभयतां
पेटा रयांत बसून Qनघोन चा लले. चौकkचे लोक होते @यांनी एकदोन पुढ>ल पेटारे उघडून पाहोन
वरकड पेटारे न उघlडतां जाऊं %दले. शहराबाहेर दोन कोसांव र जाऊन, पेटारे टाकून, पायउतार
होऊन, कारकून 3या गांवी होते @या गांवास गेले. कारकून बराब र घेतले. अव धयांनी रानात
बसून वचार केला कkं, “आता ज र नीट आपले देशास जातy त र Qतकडे लाग कtन फौजा
धावतील. Qतकडे जाऊं नये. %द6ल>पल>कडे जाव. वाराणशीकडे जाव.” असे कtन राजे व
संभाजीराजे व Qनराजी राऊजी व द<ाजी € बंक व राघो म ा मराठा ऐसे Qनघोन चा लले.
वरकडांस मनास मानेल Qतकडे जाण, Pहणून सां गतले. आपण व राजपु व इतर लोक कारकून
ऐसे वाराणशीकडे आंगास राखा लावून, फrकराचे सyग घेऊन मथुरेकडे गेले.
५८ %हरोजीह> Qनघाला
माग_ %द6ल>म9य_ %हरोजी फरजंद पलंगाव र Qनजला होता. तो चार *हर रा व तीन *हर
%दवस तैसाच Qनजला. चौकkचे पोलादखानाचे लोक कोठडींत येऊन पाहातात [तy] राजे शेला
पांघtन Qनजले. पोर पाय रगडीत होता. पोरास लोक पुसतात कkं, “राजे आज फार वेळ Qनजले?”
पोर Pहणतो कkं, “शीर दुखते.” ऐस_ पाहोन लोक जातात. तैसाच तीन *हर %दवस %हरोजी Qनजला
होता. तy *हर %दवस असतां %हरोजी उठोन , आपल>ं पांघुरण, चोळणा, मुंडास_ घालून पोर बरोब र
घेऊन, बाहेर आला. चौकkदारांनी पु सल_ @यांस %हरोजीन_ सां गतल_ कkं, “शीर दुखत, कोणी
कोठडीत जाऊं लागेल @यास मना करण. आपण औषध घेऊन येतy.” Pहणून चौकkदारास सांगून
दोघे बाहेर गेले. राम सगं ाचे गोटास जाऊन @यास एकांतीं वतम+ ान सांगोन आपण तेथून Qनघोन
देशाचा माग+ ध रला.
५९. राम सगं ाची कै rफयत
मग राम सगं पादशाहाJया दशन+ ास गेला. पादशाहास अज + के ला कkं, “ शवाजी आपले
माफ+तीने आला होता. @यास पादशाहाने चौकk आला%हदा %दल>. आपणांकडे कांह> इलाखा नाह>ं.”
पादशाहा बो लले कkं, “तुPहां स @याचा इलाखा नाह>ं. पादशाह> बंदा @यास पादशाहा सफ+राजी
करतील. तुPह> @याचे दरPयान नाह>ं.” अस_ बोल6यावर राम सगं ानीं तसल>म कtन डे रयास आले.
34
६०. शवाजीचा शोध
नऊ तास %दवस आला. नववे तासा चौकkचे लोक Pहणत होते कkं, “आज माणसाचा
राबता नाह>ं. राजा मी जाहाला आहे Pहणून चाकर सांगतात. @याजवर कोणी जात येत नाह>ं,
काय वत+मान?” Pहणून कोठडींत पाहावया स गेले तy पलंगाव र कोणी नाह>ं. राजा पळाला ऐस_
जाहाल. ह_ देखोन पोलादखानान_ पादशाहाजवळ वत+मान सां गतल_ कkं, “राजा कोठडींत होता..
वरचेवर जाऊन पाहात असतां एकाएकkं गइब जाहला. पळाला rकंवा ज मनीम9य_ घुसला कkं
अgमानम9य_ गेला, हे न कळे. आPह> जवळच आहy. देखत देखत नाह>ंसा जाला. काय हु]नर
जाहाला नकळे.” ऐस_ जाऊन सांगतांच पादशाहास आiय+ वाटून बहूत तज वजींत पडला. आEण
कुल फौजांत ताकkद कtन चौतफा+ अ[ %दशेस दोन लाख साठ हजार gवार शोधावयास रवाना
केले. @यास सां गतल_ कkं, “ शवाजी हु]नरवंत आहे. एकादा वेष धtन जात असेल. त र तुPह>
जंगम, जोगी, सं]यासी, तापसी, बैरागी, नानकपंथी, गोरखपंथी, फकkर, ƒा„ण, कंगाल, ƒ„चार>,
परमहंसी, वेडीं नानापर>ंचीं सyगे शोध कtन, राजा ओळखून, कैद कtन आणण.” अशी इशारQत
सांगोन रवाना केले. फौजा चोहोकडे gवार जाहा6या. आEण पादशाहांनी मनात शंका, ध रल> कkं,
“राजा शहरांत कोठ_ दडून रा%हला असेल. आEण रा ीस आपणास दगा कर>ल.” Pहणून तजवीज
कtन, बहूत सावध चौकk पहारा ठेवून जागेच पलंगावर राहून बैसले. लोक कंबरबgती कtन
रा ं%दवस जवळ ठे वले. ये जातीन_ राहूं लागले.
६१. राजे राजगडास
पुढ_ राजे व राजपु मजल दरमजल चालोन मथुरेस गेले. मथुरेम9य_ ओळखीचे माणूस
शो धतां कृ णाजीपंत व काशीराऊ व वसाजीपंत हे € वग+ बंधू ƒा„ण, मोरोपंत पेशवे यांचे मेहूणे,
@यांस Qनराजीपंत ओळखीत होते. @यांणी जाऊन, @यांची भेट घेऊन, वत+मान सां गतल. @यांणी
धैय+ धtन कबूल केल. @याजवर @यांचे घर>ं संभाजी राजे पु ठे वले कkं, “आपण देशास आप6या
रा3यांत जाऊन पावलy Pहणून तुPहांस प व जासूद पाठ वतy. तुPह>ं राजपु ास घेऊन देशास सव+
बंधू आप6या कुटुंबाQनशीं येण. तुमच_ सव+ *कार_ चालवूं. ऊिज+त कtन बBीस देऊं .” अस_ सांगोन
राजपु ास ठे वल, आEण @यांचा एक बंधू कृ णाजीपंत समागम_ घेऊन वाराणशीस गेले.
“गया*यागीं या ा तुमचे ओळखीन_ तुPह>ं आप6यास कtन देण_”, Pहणून सांगून, @यास बरोबर
घेऊन, वाराणशीस आले. तेथ_ गुutप_ gनान कtन ी वmेवर-दश+न कtन *याग gनान केल_ व
गयावज+न केल. तेथ_ कज+ह> उदंड घेऊन धम+ह> केला. पुढ_ देशास आपले रा3यांत याव_ अस_ केल.
नीट वाटे याव_ त र गyडवणातून भागानगर वजापूरावtन राजगडास आले. मागš rक@येक जागां
उदंड शोध पडला होता. अपाय होता दगाच ;हावा अस_ जाल_ होत. परंतु ीभवानीन_ संरBुन
gविgतBेम आEणल. Qनराजीपंत व द<ाजीपंत व राघोजी मराठा असे चौघे आले. राजगडास
35
आ लयावर थोर धम+, मोठा महोJछाव केला. साखरा वांट6या. तोफांचे आवाज केले. मातु ीन_ व
कारकूनांनीं व ल कर गड, कोट, हशम, सवा‡नीं संतोष कtन खुशाल> केल>.
६२. गड परत घेDेयाची तजवीज
पुढ_ स<ावीस गड मyगलास %दले [होते] ते मागती Œयावे ह> तजवीज केल>. मोरोपंत पेशवे
व Qनळोपंत मजमदार व अंणाजीपंत सुरनीस यां स सां गतल_ कkं, “ तुPह>ं राजकारण, यU कtन
rक6ले Œयावे.” आपण रािजयांनी मावळे लोकांस सां गतल_ कkं, “गड घेण.”
६३. “एक गड घेतला, परंतु एक गड गेलेला!”
@याजवtन तानाजी मालसुरा Pहणून हजार> माव ळयांचा होता. @यान_ कबूल केल_ कkं,
“कyडाणा गड आपण घेतy.” अस_ कबूल कtन व4, वडे घेऊन गडाचे यUास ५०० माणूस घेऊन
गडाखाल> गेला. आEण दोघे मावळे बरे, मदा+ने Qनवडून रा ीं गडाJया कडयावtन चढ वले. जैसे
वानर चालून जातात, @याच*माण_ क¤यावर चालून गेले. आEण कडा चढून, गडावर जाऊन,
तेथून माळ लावून वरकड लोक देखील तानाजी मालसुरा चढून गडाव र तीनश_ माणूस गेले.
गडाव र उदेभान रजपूत होता. @यास कळल_ कk, गQनमाचे लोक आले. ह> खबर कळून कुल
रजपूत कंबरबgता होऊन, हातीं तोडा बार घेऊन, %हलाल, चं&3योती लावून बाराश_ माणूस तोफाची
व Qतरंदाज, बरचीवाले, पटाईत, सुn या, आडह@यार> ढाला चढवून चालोन आले. ते;हां मावळे
लोकांनी ‘ ीमहादेव!’ अस_ gमरण कtन नीट फौजेवर रजपूतांचे चालून घेतले. मोठ_ यु9द एक
*हर जाल. पांचश_ रजपूत ठार जाल. चाळीस प]नास मावळे ठार जाले. उदेभान rक6लेदार खासा
@यांशी व तानाजी मालसुरा सुभेदार यांशी गांठ पडल>. दोघे मोठे यो9दे, महाशुर, एक एकावर
पडले. वार कर>त चालले. तानाजीचे डावे हातची ढाल तुटल>. दुसर> ढाल समयास आल> नाह>ं.
मग तानाजीने आपले डावे हाताची ढाल कtन, @याजव र वोढ घेऊन, दोघे महारागास पेटले. मोठ_
यु9द केल. एकाचे हात_ एक तुकडे होऊन rफरंगीJया वार_ पडले. दोघे ठार जाले. मग सुया+जी
मालसुरा, तानाजीचा भाऊ, यान_ %हंमत धtन, कुल लोक सांवtन, उरले रजपूत मा रले. rक@येक
रजपूत कडे उडोन पळोन मेले. अस_ बाराश_ माणूस मा रले. rक6ला काबीज केला. आEण गडावर
पागेचे खण होते @यांस आग ला वल>. @याचा उजेड रािजयांनी राजगडाहून पा%हला आEण बो लले
कkं, “गड घेतला. फ<े जाल>!” अस_ जाहाल. तy जासूद दुसरे %दवशीं वत+मान घेऊन आला कkं,
“तानाजी मालसुरा यांनी मोठ_ यु9द केल. उदेभान rक6लेदार यास मा रल_ आEण तानाजी
मालसुराह> पडला.” अस_ सां गतल. गड फ<े केला अस_ सांगताच राजे Pहणूं लागले कkं, “एक गड
घेतला, परंतु एक गड गेला!” अस_ तानाजीसाठGं बहूत क[ी जाहाल. पुढ_ गडाव र ठाण_ घातल.
सुया+जी मालसुरा भाऊ नावाजून @याचा सुभा @यास सां गतला. धारकर> लोकांस बwBस_ सो]याचीं
36
कडीं %दल>ं. &;य अपार %दल. व4_ जर> कुल लोकांस %दल>ं. ये जातीन_ *थम कyडाणा घेतला.
६४. इतरह> गड घेतेतले.े.
पुढ_ मोरोपंत पेशवे यांणी व Qनळोपंती व अंणाजीपंतीं व मावळे यांणी स;वीस गड ऐसेच
…यात कtन चौ म%ह]यांनी घेतले. स66यान_ गड %दधले होते ते मागुती घेऊन आपल_ रा3य कtं
लागले.
६५. सभंभं ाजी राजगडास : नेमणकूकू ा
राजगडास वाराणशी होऊन सुखtप पाव लयाव र मथुरेस माणस_ व प _ पाठ वल>.
@याजवtन कृ णाजीपंत व काशीराऊ व वसाजीपंत या € वगा‡नी आपले कुटुंबांस%हत
संभाजीरािजयास जानवे धो _ नेसवून, आपला भाचा Pहणवून राजगडास आले. आEण रािजया स
भेटले. मग राजे पु ास भेटले. आनंद थोर जाहाला. मोठा दानधम+ केला. आEण कृ णाजीपंत € वग+
बंधूंस ‘ वmासराव’ Pहणवून नांव rकताब %दला. लB होन बBीस %दले. Qतघां बंधूंस दहा हजार
होन तैनात केल>. मातबर लोकांत असामी घातल>. मोकाशे महाल %दधले. नांवािजल. तसेच
Qनराजीपंत हे बराबर> बहूत मसाहस कtन आले व द<जीपंत बरोबर> होते व राघो म ह>
बरोब र होता. @यांस Qनराजीपंत नीQतमा]य सव+ जाणते, चतुर, चौकस, Qनजामशाई ƒा„ण, @यांस
]याया धशी सरकारांतुन सां गतल>. िजतकk रा3यांतील ]याय मनसुबी Qततकk @यान_ करावी.
@यांचे पु *6हादपंत धाकटे बारा चौदा वषा+चे होते. शाहाणा, बु9द>चा देखोन @यास ल करची
सबQनशीची मुतालकk सांगोन ल करासमागम_ सरनौबताजवळ ठे वला. *6हादपंत मोठे माणूस
होतील, थोर भार घेतील, अस_ राजे बोलले. दताजीपंतास हुxा काय सांगावा Pहणून तजवीज केल>.
तy गंगाजीपंत वाकनीस मृ@यु पावला @याची वाकQनसी दताजीपंतास सां गतल>. सरकारकुनांम9य_
गणना केल>. राघो म ा या स हुजूर लोकांचा हवाला सां गतला. समागम_ जे जे लोकkं मसाहस
केला @यांस नांवािजल.
६६. ‘पतक_ के ल>.ं.ं ’
पुढ_ रािजयांनीं आपले पालखीबरोब र चाखोट माणूस पाहून Qनवडक असामी ठे वले. चहूं
पादशाहांचे आपण दावेदार, एखादे वेळेस *संग पडतो, ते;हा जवळ आहेत ते काया+स येतील. अस_
जाणून मावळे लोकांत पाहाणी पर>Bा कtन, Qनवडक माणूस पाहून, पतक_ केल>ं. @यांची [नाव]
नांवQनशीवार.
१ शंभर लोक Pहणून नांव ठे वल. १ तीस लोक Pहणून नांव ठे वल.
37
१ साठ लोक Pहणून नांव ठे वल. १ वीस लोक Pहणून नांव ठे वल.
१ चाळीस लोक Pहणून नांव ठे वल. कलम १
येण*माण_ पतकापतकांची नाव_ ठे वल>ं. मावयामावयाम9य_ लोक उ<म Qनवlडला
Qनवडक भरती कtन चार पतक_ मळून दोन हजार माणूस ठे वल. @यांत कांह>ं बंदूखी, कांह>ं
वटेकर>, वरकड आडह@यार>, rफरंग [वाले] असे माणूस सजले. Qततके माणसांस साज कtन %दले.
डोईस मंद>ल, आंगास सखलाद> फतू, दोहy हाती दोन सो]याची कडी, कोणास Lयाची कडीं,
तरवारांस अबनाळ तैनाळ सोनेLयाचे, बंदुकkस कट Lयाचे व व%टयां स कट तैसच, कानास
जोडी कुडvयांची येण*माण_ अवघे लोकांस साज सरकार-Qनसबतीन_ देऊन लोक सज वले.
अवŒयांचे एकच साज मदा+नी Pहणावे त र एकापेBां एक अधीक. अशी पर>Bा कtन हमेशा २०००
मावळे लोक पालखीबरोबर जवळ असावे. तसेच @यांस तैनाती सरदार हजार> हशमांत केले.
@या*माण_ जुमलेदार *माण केले. आEण दोन अडीच हजार माणूस हशम केला. रहgता असाव.
चालते वेळेस पालखीबरोब र चौतफा+ चालत असाव. ये जातीन_ लोक ठे वले.
६७. प]हाळा आ%दलशाह>कडे
@याव र पनाळा rक6ला अदलशाईचा तेथ_ भेद कtन गड घेतला. राजे गडाव र रा%हले.मग
वजापुराहून शxी जोर वजीर, वीस हजार gवार, [याण]रािजया स वेढा घातला. गड नवाच घेतला
होता.सामान कtन, मजबूती करावया स अवकाश जाहाला नाह>ं. परंतु गड बरा भांड वला. नेताजी
पालकर सरनोबत रािजयाचा @यास प _ जासूद पाठ वले कkं, “तुPह> ल कर घेऊन उपरायास येण_
आEण शxी जोर माtन चालवण.” Pहणून प _ पाठ वल>ं. @यास ल कर दूर लांबल. समयास
यावया स फावल_ नाह>ं. आEण गडावर सामान नाह>ं. मग रािजयांनी वचार केला आEण गड शxी
जोरास %दला. आपण उतरोन आले. गड सxी जोरांनीं घेऊन आपल_ ठाण_ बस वल.
६८. नेतेतेताजीस दरू कtन कडतोजी सेनेनेनापती
मग रािजयांनी नेताजी पालकर यास बोलावून आEणला, आEण “समयास कैसा पावला
नाह>ंस?” Pहणून श£द लावून, सरनोबती दूर कtन, राजगडचा सरनौबत कडतोजी गुजर Pहणुन
होता, @याच_ नाव दूर कtन, *तापराव नाव ठे वले, आEण सरनोबती %दधल>. *तापरावांनी
सेनापती कर>त असतां शाहाDणव कुळींचे मराठे चार> पादशाह>ंत जे होते व मुलखांत जे जे होते
ते कुल मळ वले. पागेस घोडीं खरेद> केल>ं. पागा सजीत चा लले व शलेदार मळवीत चा लले.
असा जमाव पोz केला. चहूं पादशा™त दावा ला वला.
38
६९. सभंभं ाजी मोगलांचंचंचा हuहजार>
राजे %द6ल>हून पळोन आप6या देशास पतापु सुखLप आले. येऊन चहूं म%ह]यांत
स<ावीस गड घेतले. मोठG …यात के ल>. ह_ औरंगजेबास कळोन मनात चतं ातूर जाला. ते;हां
शाहाआलम, वडील पु , यास पादशाहांनी rक@येक वचार राजकारण सांगून @या स फौजेQनशीं
रवाना केल. शाहाजा%दयास सां गतल_ कkं, “जोरावार>न_ शवाजी हातास लागत नाह>ं.तुPह>ं जाऊन
औरंगाबादेस राहाण_ आEण सला मामला रािजया स कtन @याचे स…य करण_ आEण भेट> न ये
त र मुलाज माफ करण_ आEण दौलत @याच_ नाव_ अगर मुलाचे नाव_ देऊन @याची फौज चाकर>स
आपणाजवळ आणण. @यास मुलूकमोकासा, पैकाटvका, ठाणीं ज_ पा%हजे त_ देऊन शवाजी आपला
चाकर जालास_ करण. येवढ_ यश तुPह> घेण. Pहणजे सव+ यश आल. अस_ करण.” Pहणून
बुि9दवाद सांगून शाहास फौजेQनशीं रवाना केल. तो साठ स<र हजार gवारांQनशी Qनघाला. तो
मजल दरमजल औरंगाबदेस येऊन रा%हला. आEण रािजयाकडे प , जासूद, हलकारे, हेजीब,
पाठ वले. ते राजगडास दाखल जाहाले. शाहाजा%दयाचीं प _ %दल>ं.तीं वाचून पा%हल>ं. तेथ_ ल%हले
होत_ ज, “सला कtन तुPह> आPह>ं एक ;हाव.” अस_ लहून पाठ वल. @याव र राजे बहूत संतु[
होऊन रघुनाथपंत कोरडे यांस औरंगाबादेस पाठ वल. rक@येक जडजवाह>र व4ेह>ं शाहास पाठ वल>ं.
रघुनाथपंती जाऊन भेट घेतल>. शाहाने बहूत स]मान केला. एकांती rक@येक गो[ी बो लला कkं,
“राजे व आपण भाऊ, तुPह> व आPह> एक वचार_ राहून तुPह>ं भेट>सह> येण, तुमचे पु ाचे नाव_
दौलत देतy. एक सरदार फौज चाकर>स देण_ व एक ƒा„ण मातबर देण. मोकासा देऊन चालवू.
तुPह>ं पातशाह> Lजवातीने असण.” संभाजी राजाचे नाव_ हuहजार> दौलत 1ावी, पंधरा लB
होनांचा मुलूख वn हाड व खानदेश 1ावा, अस_ केल. उ<म भुषण_ व4_ देऊन रवाना केल.
७०.मोगलांशंशंशी सला
ते परतून राजाJया दश+नास आले. भेट जाल>. शाहाजा%दयाचे अलंकार व4, प _ %दल>ं.
दौलतीJया गो[ी सां गत6या. सव+ भावाथ+ कळ लयाव र रािजयांनी वचार केला कkं, “आपणास एक
वजापुरचे पातशाह>शी दावा, भागानगरकरांशीं दावा व मोगलाशीं दावा; असे तीन दावे सोसवत
नाह>ंत आपल_ रा3य नवीं @याह>म9य_ दोन तीन चपेटे होऊन हलाखी जाल> आहे. @यास एक श ु
तर> म करावा आEण दोन वषˆ बळ धtन सावराव, मग पुढ_ जे कत+;य त_ कराव.” असा वचार
कtन, मोगलांशी सला करावा हा वचार कtन, फौज *तापराऊ सरनोबत याबराब र पाच हजार
gवार देऊन, समागम_ Qनराजीपंत सरकारकून %दधले. व मोरोपंत पेशवे व मजमदार व सुरनीस
यांचे मुताल>क %दले. *6हादपंत, Qनराजीपंताचे पु , यांस ल करची सबQनशी %दधल>. मुलूख
मोकासा देतील @यास सुभेदार राउजी सोमनाथ कारकून कtन %दधले. ऐसे रवाना केले. मोगलाशीं
सला केला. संभाजी राजे यास हuहजार> कबूल करोन Qनराजीपंत व *तापराव औरंगाबादेस गेले.
39
७१. शाहाजा1ाशी भेटेटेट
मग शाहान_ बहूत स]मान_ भेट घेतल>. सचंतर जागा दाखवून पुरा वस वला. ह<ी, घोडे,
जवाह>र, व4_ सवा‡स %दधल>ं. वn हाड देश जागा जाहागीर पंधरा लBांचा होनांचा %दधला. @या
मुलखांत राउजी सोमनाथ सरसुभेदार ठे वले. हुजूर वांटणीह> %दल>. टvकापैका लोकांस बहूत
पावला. खुशाल रा%हले.
७२. बादशाहाचा हुकू म
मग शाहाजा%दयान_ %द6ल>स पादशाहास खबर लहून पाठ वल>. @याव र पादशाहास
कळतांच बहूत खुशाल जाला. आपला देश सुखtप रा%हला हा संतोष पादशाहास जाहाला. असे दोन
वषˆ फौज [सु9दां] औरंगाबदेस होते. आEण इकडे राजास फुरसत जाहाल>. टvकापैका मुलखांत
मेळ वला. rक@येक अदलशाह> गड, कोट, देश काबीज केला. शाहाचा व रािजयाचा घरोबा बहूत
चा लला. परgपर_ वgताभावा धाडूं लागले. याक रतां %द6ल>स औरंगाजेबास शंका उ@प]न जाल>
कkं, “शाहाजादे व शवाजी एक जाहाले. एखादे वzkं rफतवा होऊन आपणास दगा करतील.” अशी
क6पना केल> कkं, आतां या उभयतांत क3या वाढवावा. Pहणून शाहास ल%हल_ कkं, “ शवाजी
हरामी आहे, @याचा सरदार *तापराव व Qनराजीपंत हे दोघे फौजेQनशीं आहेत. याक रतां @यांस
पातेजy नये. एखादे वzkं दौलताबादेस भेद करतील. त र तुPह>ं @या दोघांस कैद करण. @यांची
घोडीं अवघी तबे6यास लावण.ये वषयीं रयात न करण.” Pहणून ल%हल. ह_ वत+मान शाहाचा
वकkल पादशाहाजवळ होता, @यांनीं टाकोटाक इशारतीने पुढ_ शाहास पाठ वल_ कkं, “ येथ_ मजकूर
असा जाहाला अस. तुPह>ं हुशार राहाण.”
७३. शाहाजा1ाचा इशारा
अस_ वत+मान पादशाहाजादे यांनीं Qनराजीपंतास एकांतीं बोलावुन ह_ वत+मान सां गतल,
आEण व4_ अलंकार देऊन गुutप_ Qनरोप %दधला कkं, “तुPह>ं उ1ां रा ीचे कुल फौजेQनशी उठून
पळून रािजयाकडे जाण. तुमची €बशाद रा%हल> तर पावेल. पायदळ लोक घरोघर>ं ठेवण. मागून
वgतभाव सावकाश नेण. दोचौ रोजांत पादशाहाचे कागद येतील. मग तुPहांस कैद कराव_ लागेल.
याक रतां अगोदर Qनघून जाण.” अस_ सां गतल. @याजवtन Qनराजीपंत येऊन *तापराव यास व
अवघे लोकांस सांगून, दुसरे %दवशीं तयार> कtन, रा ीस फौजेQनशी Qनघोन गेले. तेच
मजलदरमजल रािजयाजवळ आले. भेट> जाहाल>. rक@येक खिजना व च व च व4_ भूषण_ घेऊन
आले. राजे खुशाल जाहाले, आEण बो लले कkं, “दोन वषˆ ल करच_ पोट भरल.आEण शाहाजादा
म जोडला. ह> बर> गो[ जाहाल>. आतां मोगलाई मुलूख माtन खावयास वाव जाहाला.” अस_
40
बो लले. मग औरंगाबादेस रािजयाची फौज Qनघोन गेल>.
७४. पादशाहा थvक
याव र आठा %दवशीं पादशाहाचीं प _ हुजूरचे लेख आले. वत+मान कळल. मग शाहा बो लला
कkं, “मराठे हरामजादे. आठ %दवस अगोदर पळाले. हजीर असते त र कैद करतy.” अस_ बो लले.
आEण %द6ल>स पादशाहास जाब ल%हला कkं, “हुकुमा*माण_ वत+णूक करावी, परंतु मराठे आठ
%दवस अगोदर पळाले, कैद करावयास वलंब न;हता.”Pहणून लहून पाठ वल. @याजवtन
पादशाहास कळोन थvक जाहाला. “मराठे हर>फ बहूत आहेत.” अस_ बो लले. ये जातीच_ वत+मान
जाल.
७५. *तापरावाची भेटेटेट
*तापरावाची व रािजयाची भेट जाहाल>. पागा सजल>. गQनमाची फौज आपले रा3यावर
चालून आल> @यास माtन चालून मोग_लदेश माtन धुंध उठ वल>.
७६. रागंगं णा ‘रwBला’
मग रांगणा rक6ला रािजयाचा होता, @यांस वजापुराहून Lgतूम जमा वजीर सात आठ
हजार ल कर घेऊन गडास वेढा घातला. ते वzkं गडकर> यांनीं थोर भांडण केल, व रािजयांनी
ल कर पाठवून उपराळा कtन Lgतुम जमा माtन चाल वला आEण गड रwBला. Lgतुम जमा
नामोहरम जाहा6यावर अबदुल कर>म व बेलोलखान वजीर वजापुराहून बारा हजार जमाव gवार
घेऊन रांगEणयास वेढा घातला. गडकर> यांणीं बहूत मारामार> केल> व रािजयांनीह> ल कर पाठवून
बाहेtन उपराळा कtन मारामार> केल>. बेलोलखानांचा थोर वाखा केला. आEण पाऊस पडला, झड
लागल>. पावसा ळयांत rक@येक मेले. ह<ी, घोडे, उंटे मेल>ं. ल कर सडल. अशीं अवgथा जाहाल>.
बेलोलखान जीव वांचवून पळोन गेला. गड सुखtप रा%हला.
७७. मोगलाईत पाळत
पुढ_ िजतकkं शहर_ मyगला™त होतीं ते जागां चार पांच माणस_ वेषधार> कtन पाळतीस ठे वल>.
पाळती घेऊन दोघे खबर सांगावयास यावे. दोघांनी तेथ_ हुशार राहाव_. मग ल कर पाठवून हवे लया, शहर_
मारावीं. ह> तजवीज केल>.
७८. सुरुरुरतेचेची लटूटूटू .
तy इतvयांत सुरतेहून पाळती ब%हरजी जासूद आला कkं, “सुरत मा र6यान_ अगEणत &;य
सांपडेल.” अस_ सां गतल_. @याजवtन रािजयांनी वचार केला, “ल कर चाकर>नफर>, काम मनाजोग_ होणार
41
नाह>ं. याजक रतां जाव_ त र आपण खासा ल कर घेऊन जाव_.” असा वचार केला. आEण मकाजी आनंदराव
Pहणजे शाहाजी यांचा फरजंद पाळलेला व वकाजी द<ो ƒा„ण मोठे ल कर> नामोशाचे सरदार, हे
महाराजांकडून सेवा सोडून रािजयाकडे आले होते; @यांस रािजयांनीं नांवाजून पागेJया पंचहजाn या
सां गत6या. आEण *तापराव सरनौबत व वकाजी द<ो व [मकाजी] आनंदराव व वरकड सरदार
दहा हजार पागा व दहा हजार शलेदार असे वीस हजार जमाव ल कर, तसेच सातपांच हजार
मावळे लोक Qनवडक व सरकारकून मोरोपंत पेशवे व Qनळोपंत व अंणाजीपंत व द<ाजीपंत व
बाळ परभू चटणीस असे बरोबर घेतले. कोळवणांतून नीट सुरतेस पांच गांव, सात गांव एक
मजल कtन एकाएकkं सुरतेस पावले. सुरतेचे लोक गैरहुशार होते. चढे घो¤याQनशीं सुरतेJया
दरवा3याजवळ पेठ_त ल कर शरल. मyगलांचीहे फौज पुढ_ आल>. मोठG मारामार> जाहाल>.
तांƒाकडील लोक बहूत मा रले. आEण सावकारांचे वाडे काबीज कtन सोन, tप, मोतीं, पोवळे,
माणीक, %हरे, पाचू, गोमेदराज, वैडूय+, असे नवरU; नाण, मोहोरा, पुतया, इ¥याPया, सतराPया
अस¦या, होन, नाण_ नाना जातीच_ इतका िजनसांJया धyक%टया भर6या. कापड भांड_ तां£याच_
वरकड अ]य िज]नस यास हात ला वलाच नाह>. अस_ शहर दोन %दवस अहोरा लु%टल. उ<म
घोडे िजतके यु9दांत व सावकारांJया घरात सापडले Qततके घेतले आEण रािजयांनी वचार केला
कkं, लौकर Qनघून जाव. अस_ कtन कुल ल करांतून Qनमे घोडीं भांडावयास ल कर> ठे वल>ं. Qनमे
घोlडयाव र घyग%टया मालाJया घात6या. पा™Jया लोकांस हमेDया कtन @याजजवळ %दध6या.
अशी मुgतेद> कtन, वोझी घेऊन Qनघाले. सुरतेचा कोट घेतला नाह>ं अवकाश थोडा Pहणून शहर
माtन चा लले. ह> खबर मyगलाच_ सुभेदार वीस उमराव व मोहबतखान व दाऊदखान असे सात
गावची दवड कtन, बराबर हजार gवार एक एक सु›याबराबर, चालून आले. @यांनीं रािजयास
गाठल. गनीम आला ऐशी खबर कळल>. राजा खासा घो¤यावर बसून ब…तर घुगी घालून, हातीं
प’े चढवून मालम<ा घोडीं, पा™चे लोक पुढ_ रवाना कtन आपण दाहा हजार gवारांQनशी सडे सडे
राऊत उभे रा%हले. वणी %दंडोर> Pहणवून शहर आहे. त_ जागां उभे राहून सु›यांचे लोक आले
@यांशी घोरांदर यु9द केल. मोहबतखान व दाऊदखान यांनीं यु9द केल. रािजयांनीं आपल> फौज
पुढ_ कtन पाठGवर आपण खासा राहून झगडा %दधला. *तापराव सरनोबत व ;यंकोजी द<ो व
आनंदराव वरकड सरदार पुढ_ होऊन मोठG क<ल केल> आEण मyगल माtन मुरदे पाlडले. दोन
*हर यु9द जाल. मराठे यांणी शत+ केल>. तीन हजार मyगल मा रले. तीन चार हजार घोडे पाडाव
केले. दोन वजीर मyगलाई सांपडले. असे फ<े कtन आले. तो पुढ_ उदारमा वजीर मyगलांचा याचा
लक जगजीवन [व] उदाराम [याची] बाईल रायबागीण असे व सरदार पांच हजार मyगल घेऊन
उंबर- Eखडं ीस आले. @यांस माtन चाल वले. रायबागीण कyडल>. Qतण_ दांती तणृ धtन लक
रािजयाची Pहणून बोलून कौल घेतला. मग तीस कौल देऊन अनात कtन सोlडल> आEण माघारे
राजे राजगडास आले.
42
७९. ‘दया+स पालाण घातल.’
मालम<ा सुरतेची आकार क रतां सव+ €बशात पाच Sोड होनांची आणल>. चार हजार घोडीं
आEणल>ं. ती पागा केल>. पागेस खूण चौकट>चा डाग घो¤याचे उजवे %टर>वर देऊन, अशी ओळखण
कtन, पुढ_ 3या 3या मुलखांत अदलशाह>, Qनजामशाह> गड होत_ Qततके घेतले. rक@येक डyगर
बांके जाग_त होते ते गड वस वले. जागोजागां गांवाव र मुलखांत नूतन गड वस वले.गडाक रतां
मुलूख जu होतो अस_ समजून गड बां धले, व कyकणांत क6याण, भवंडी, राजापूर पावेतy देश
काबीज केला. काबीज क रतां क रतां जागां जागां पुंड पाळेगार होते व देशमुख होते, @यांम9य_ जे
यु9दास आले @यास माtन गद‹स मेळ वल, आEण 3यांनीं कौल घेतला, @यांस यथायो{य चालवून
रwBल. रेवदंडा, राजापुर> दया+म9य_ rक6ला Qनजामशाह> आहे. तेथ_ हबशी rक6लेदार जा गयाचा
खावंदच. याचीं पाEणयांतील जाहाज_ गुराबा चाळीस प]नास आरमार @यान_ कtन, मुलूख माtन,
पैदा कtन जागा जतन आहे. @याचे लोकांनीं रािजयाचे देशास उप&व मांlडला. मग रािजयान_
बाजी पासलकर यास ल कर मावळा हजार दोन हजार [%दला]. तैसेच जाहाज_ पाEणयांतील जाल>ं.
समु&ास पालाण रािजयांनीं घातल. हा एक हात सजला. राजपुर> एक पाEणयांत उरल>, याक रतां
अ1ा प Qनजामशाहाच_ नांव चालत. त_ gथळ हgतगत कराव_ Pहणून रािजयांनी जागां जागां डyगर
पाहून गड वस वले, कkं येण_ कडोन दया+ जेर आहे, आEण पाEणयांतील राजे जेर होतील. अस_
जाणून rक@येक पाEणयांतील डyगर बांधून दया+म9य_ गड वस वले. पाEणयांतील Pहणजे केवळ
जंिजरे असे कtन गड जाहाज_ मेळवून दया+स पालाण रािजयांनी घातल. जyवर पाEणयांतील गड
असतील तyवर आपल_ नांव चालेल, असा वचार कtन अगEणत गड जंिजरे ज मनीवर व
पाEणयांत वस वले. अस_ कम+ केले.
८०. काय सावतंतं व बाजी पासलकर
@याजव र राजपुर>हून काय सांवत Pहणोन पांच हजार फौजेQनशीं यु9दास आला. मोठ_ यु9द
होतां बहूत रणखंदल जाल. काय सांवत खासा व बाजी पासलकर महायो9दा,- याJया मशा
दंडायेवढया, यांस पीळ घालून व र के शांJया आधार_ Qनबं _ दोह>ंकडे दोन ठेवीत होता, असा शुरमद+
ठे वला- याशीं व @याशीं खासाखाशी गांठ पडल>. एकास एकानीं पंचवीस जखमा कtन ठार पडले.
मग उभयतांकडील दळ आपले जा गयास गेल.
८१. शाहाजीचा म@ृ यू
इतrकयांत रािजयाचे बाप शाहाजी महाराज बगtळी होते ते वजापुराकडे येत असतां
एकाएकkं च दुगा‡त[6या] वलायतीम9य_ बोगदर> गांवीं घोlडयावtन पडून मृ@यू पावले. ह_ वत+मान
रािजयास कळल. बहूत शोक केला. सव+ह> वधान कtन दानधम+ अपार केले, आEण बोलले कkं,
“मजसार…या पु ाचा पराSम महाराज पाहाते त र उ<म होत. आपण आपला पुtषाथ+ कोणास
43
दाखवावा? माग_ अफजलखान मा रला व शाgताखानास शाgते केल>, पराभवात_ पाव वला, आEण
मरजा रािजयाची भेट घेऊन %द6ल>स गेलy. पादशाहाची भेट घेऊन मागती आप6या रा3यास
आलy. मागती rक@येक गड घेतले व शहर_ मा रल>ं आEण पागा, शलेदार ल कर चाळीस हजार
केल. अस_ पराSमाचे वत+मान ऐकून महाराज संतु[ जाले. समाधान-प _ आपणांस वरचेवर येत
होतीं. तैशीच अलंकार व4_ पाठवीत होते. याउप र @यांमाग_ आपणास कोणी आतां वडील नाह>ं!”
Pहणून मोठा खेद केला. @याउप र मातु ी अि{न*वेश कर>त होती, Qतचे मांडीवर बैसून, गळां
मठG घालून रहा वल>. “आपला पुLषाथ+ पाहावयास कोणी नाह>ं. तूं जाऊं नको.” Pहणून मोठा यU
कtन रािजयांनी व सव+ थोर थोर लोकांनी राहा वल>. अस_ वत+मान जाल.
८२. शxीचा पराभव
पुढ_ रािजयास राजपुर>चे शxी, घरांत जैसा उंद>र तैसा श ू , यास कैस_ जेर कराव_ Pहणून
तजवीज पडल>. ते;हा रघुनाथ ब6लाळ सबनीस यांनी आंग_ अज+ केला कk, आपण शxीवर gवार>
क रतy. अस_ Pहणून सातपांच हजार मावळे खकम पा™चे घेऊन राजपुर>व र चा लले. @यांनीं
जाऊन राजपुर> पावेतy तळ_, घyसाळ_ कुल, देश माtन राजपुर> पावेतy सरद द रयाrकनारा मोकळा
केला. शxीJया एकदोन फौजा आ6या @या मा र6या. ते;हां राजपुर>कडून रघुनाथपंताशीं राजकारण
कtन सला केला. देश थोडाबहूत मागून, पुढ_ स3जन मनु य पाठवून, आणशफत देऊन
रघुनाथपंतास भेट>स नेल. भेट जाहाल>. स6याची बळकट> कtन स…य जाले. रघुनाथपंतास व4,
घोडा %दधला. आपले देशास आले. पुढ_ काळानुसार रघुनाथपंत मृ@यू पावले. @यानंतर शxीचे शैल
तुटल. याव र हब शयांनीं बदल खाऊन देशास उप&व कtं लागले. मग रािजयांनीं ;यंकाजी द<ो
फौजेQनशीं नामजाद रवाना केले. @यांनी जाऊन, @याचा मुलूख माtन तलफ केला. मग शxीन_
आपले जातीचे हबशी ल कर घोडेgवार व हशम नामजाद ;यंकाजी द<ोवर रवाना केले. यांशी
@यांशीं यु9द जाल. तीनश_ हबशी ;यंकाजीपंतीं मा रले. घोडे पाडाव केले. ;यंकाजीपंती कgत फार
केल>. बारा जखमा ;यंकाजीपंतास लाग6या. असा चौका बसवून आले. शxीन_ स6याच_ नात_
ला वल_ होत. परंतु रािजयांनीं सला केलाच नाह>ं. @याचे देशांत जागां जागां कोट नवेच बळावून
रा%हले. राजपुर> नजीक डyगर बळा वला होता, तो घेऊन, गड बांधून कुल देश काबीज केला. ठाणीं
ठे वल>ं. मग @याचा इलाज चालेना. पांच सात हजार हशम व सुभे ठे वले. अस_ केल. मग
राजपुर>स मुलूख नाह>ं. दाणे कोठून यावे? @यास पाEणयांतील जाहाज_ होतीं. तेणकtन वरकड
मुलूख माtन, सामान आणून खाऊं लागले. @यास रािजयांनीं जाहाज_ पाEणयांतील सिजल>ं. गुराबा
व तरांडी व तारव, गलबत, शबाड, पगार अशीं नाना जातींचीं जाहाज_ कtन दया+सागर Pहणोन
मुसलमान सुभेदार व मायनाईक Pहणोन भंडार> असे दोघे सुभेदार कtन, दोनश_ जाहाज_ एक
सुभा, अस_ आरमार सजल_ @यास व शxीचे जाहाजांत यु9द होऊन शxीचीं जाहाज_ पाडाव केल>ं.
यु9द बहूत जाहाल. दया‡त तरांडे rफरेना अस_ जाल. @यावर हमेषा यु9द कर>त चालले. मग चोtन
44
माtन हबशी सामान नेत होता. रािजयाची जाहाज_ जागां जागां बंदर_ शहर_ मyगलाई व rफरंगी व
वलंदेज, इं7ज, rकलाताब ऐशा स<ावीस पादशाहा पाEणयांत आहेत, @यांची शहर_ बेदनूर, सौद_,
ीरंगप’ण ऐशीं दया+ rकनारे नाना शहर_ माtन पोट भर>त चालले. जागां जागां यु9द कर>त
मालम<ा मेळवून, आपल_ पोट भtन रािजयास रसद &;य_ िज]नस आणून देऊं लागले. ये रतीन_
सातश_ जाहाज_ पाDयांतील जाल>ं. समु&ाम9यह> एक ल कर जाल. हा एक बेत सिजला. पाDयांतील
एक राजपुर> Qनजामशाह> उरल>. याक रतां अ1ाप Qनजामशाहाच_ नांव चालत.
८३. ‘कु ल कyकण काबीज.’
त_ gथळ जेर कराव_ Pहणोन, कyकणात कुडाळीं लखम सांवत देसाई Pहणोन पुंड होता.
बारा हजार हशमाQनशीं राहात असे. कुडाळ Pहणजे आदलशाह>, @यान_ वजापुरास सागून पाठ वल_
कkं, “फौज घोडा-राऊत हशम मेळवून आपण रािजयाव र चालोन जातy आEण कyकण सोड वतy.”
Pहणोन सांगोन पाठ वले. @याजवtन वजापुर>ंहून खवासखान सरल कर, मोठा यो9दा, दहा हजार
gवारांQनशीं कुडाळास आला. लखम सावंत बारा हजार हशमांQनशीं सामील होऊन कyकण सोडवीत
चालले. इतrकयांत राजास खबर कळून ल कर व हशम Qनवड कtन नीट चालून @याजवर घेतल.
खवासखानास वजापुराहून मदतीस बाजी घोरपडे, द>ड हजार gवार येत होते. घाट उतरोन
कyकणात रा%हले. @याजवर रािजयांनीं ल कर पाठवून छापा घालून, बाजी घोरपडे कुल भाऊबंद
सहवत+मान बुड वले. बाराश_ घोडी पाडाव केल>ं. मोठ_ यु9द जाले. पुढ_ कुडाळाव र खवासखानाव र
जाव, @यासह> यासारख_ बुडवाव, तy @यांनीं ह_ वत+मान ऐrकल. बाजी घोरपडे द>ड हजार घोडे
समवेत बुड वले. ह> खबर ऐकून, धाgत खाऊन घाटावर पळून गेला. नीट वजापुरास पावला. पुढे
लखम सावंताव र रािजयांनी नामजाद> केल>. @याचीह> फौज rक@येक मा रल>. याव र लखम सांवत
कुडाळ *ांत सोडून rफरंगणात बाहेर देशांत पळाला. कुडाळ देश रािजयांनी काबीज केला. rफरंगी
यास रािजयाचा धाक, तेथ_ @यास ठेवून घेववेना अस_ जाल. जागा कोठ_ नाह>ं ते;हां रािजयांशीं
राजकारण लावून पतांबर शेणवी, म@gयाहार> ƒा„ण, Pहणून क़ुडाळी हेजीब पाठवून %दला.
रािजयाचा कौल घेऊन भेट>स आला. भेट जाल>. “आपण सावंत Pहणजे भyसले यांचा गो ज.
आपल_ तुPह>ं चाल वण_ उ चत आहे.” असे rक@येक बो ल6याव र रािजयांनी देशमुखी कुडाळची
करार कtन तनका दाखल साहा हजार होन वेतन करार कtन 1ाव_ अस_ केल. वाडा-हुडा बुरजांचा
बांधूं नये. कुडाळीं राहाव. जमाव कtं नये. अस_ कtन ठे वल. @याचे सरदार राम दळवी व तान
सावंत यांस हशमांJया हजा रया देऊन आपले आला%हदा चाकर Qतघे तीन जागां नामजाद ठे वले.
पुन: लखम सावंताची व यांची भेट होऊ न %दल>. असा कुडाळ देश काबीज केला. फyड कोट
इदलशाह> होता. तेथ_ मोहबतखान राज€बडं ा सरदार जबरदgत होता. ते जागां वेढा घालून, सुtं ग
लावून हुडे बुtज उड वले. फyड घेतल. मोहबतखानास कौल देऊन वजापुरास जावयास Qनरोप
%दला. ते;हां रािजयाकडील सरदार इ¨ामखान मुसलमान मोठा धारकर>, ल करचा हजार>, बरोब र
45
होता. @यान_ क[ मेहनत बहूत केल>. फyड घेऊन कडवाड, शवेmर, मरज, अंकोल, कदर_, सुप,
उडव_ हे कोट कyकणचे कुल घेऊन गोकण+ महाबळेmर, वरघाट सुप, येथवर सरद ला वल>; व
गy वयाच_ rफरंगी यांस दबावून @याजवळून तोफा, न…त, जडजवाह>र घेऊन, आपलेसे कtन, @यास
उदमास कौल देऊन आलम दर¦फk करावया स Qनरोप %दला. अस_ कुल कyकण काबीज केल.
८४. बनसरूरू ‘मा रल.’
पुढ_ €बदनुर>ं शवापा नाईक जंगम होता. @याच_ शहर बसनूर Pहणून थोर नामांrकत होत.
दया+rकनारा, येथ_ पालती पाठवून पालती आणून, वरघाट_ जातां माग+ नाह>ं Pहणून पाEणयांतील
आपल>ं जाहाज_ आणून स9द कtन, आपण राजा खासा जाहाजांत बसून जाऊन बसनुरास
एकाएकkं %दवस उगवावया स गेले. शहरचे लोक बेहुशार होते. एकाएकkं जाहाजांतून उतरले. शहर
मा रल. एक %दवस शहर लुटून फ]ना केल. जैसी सुरत माtन मालम<ा आEणल>, @या*माण_
बसनूरची म<ा आगEणत माल जडजवाह>र कापड िज]नस घेऊन आपले देशास आले. म<ा सव+
पाहतां दोन कोट> होनांची आणल>.
८५. कारंजे-औरंगाबाद लटुटुटु ल>.
याउप र कारंज_ मyगला™त मोठ_ शहर होत_ तेथून पालती आणून खासा रािजयांनीं ल कर
बरोबर घेऊन चा लले. जातां जातां औरंगाबादेची पेठ मा रल>. सात गांवची दौड कtन जाऊन,
कारंिजयाव र तीन %दवस मुकाम कtन, कुल शहरचे वाडे काबीज कtन, म< खणती लावून
काढल>. नz, जडजवाह>र, सोनtप, उंच कापड असे घेऊन gवार> कtन चा लले. मyगलांचे सुभे
जागां जागां %दलेलखान व बाहादूरखान, एखलालखान व बेलोलखान व इं&मणी असे उमराव,
जागां जागां, कोणी दहा हजार कोणी बारा हजार असे चौतफा‡ चालून आले. @यांशी यु9द कर>त
भांडत चा लले. मोठ_ मोठ_ झुंज कtन मyगल माtन, गद‹स मेळवून, ह<ी घोडे उंट मालम<ा
पाडाव कtन आEणल>. आEण कुल गQनमाचे वजीर माघारे नामोहरम होऊन गेले. राजे आपले
फौजेQनशीं सुखtप देशास आले. पाठGवर %दलेलखान बारा हजार gवारांQनशीं दहा बारा गाव_
अंतराने भीमातीर पावेतy आला. मग राजे राजगडास [गेले.] मालम<ा सं…या पाहातां सात कोडीचा
आकार जाला.
८६. रायर>- ‘तzास जागा.’
पुढ_ रायर>गड अदलशाह> होता तो घेतला. राजा खासा जाऊन पाहातां गड बहूत चखोट,
चौतफ” गडाचे कडे ता स6या*माण, द>ड गांव उंच, पज+]यकाळीं कlडयाव र गवत उगवत नाह>ं,
आEण धyडा तासींव एकच आहे, [असा चखोट.] दौलताबादह> पृ¡वीवर चखोट गड खरा, परंतु तो
उंचीन_ थोडका. दौलताबादचे दशगुणीं गड उंच. अस_ देखोन बहूत संतु[ जाले आEण बो लले,
46
तzास जागा गड हाच करावा. अस_ करार>ं कtन तेच गडी घर, वाडे, माlडया, सदरा, चौसोपे
आEण अठरा कारखाने यांस वेगळाले महाल, व राEणयांस महाल, तैशींच सरकारकूनास वेगळी घर_
व बाजार, पंच हजा रयांस वेगळीं घर_ व मातबर लोकांस घर_ व गजशाळा व अmशाळा व
उ[रखाने पालखी महाल व व%हल> महाल, कोठG, थट>महाल चुनेगJची चरेबंद> बां धले.
८७. राजारामाचा ज]म
रािजयास *थम 4ी संभाजीरािजयाची माता होती, ती Qनवत+ल>. @याजव र रािजयांनी साहा
ि4या के6या. @यांम9य_ मो%ह@यांची क]या सोईराबाई गरोदर होती. तीस पु जाहला. तो पालथा
उपजला. रािजयास वत+मान सां गतल. राजे Pहणू लागले कkं, “%द6ल>ची पातशाई पालथी घाल>ल.”
असे बो लले. मग 3योQतषी Pहणy लागले कkं, “थोर राजा होईल. शवाजी रािजयाहून वशेष कkतš
होईल.” अस_ भ व य केल. मग रािजयांनी राजाराम Pहणोन नाव ठे वल. आEण बो लले कkं,
“राजाराम *जा सुखी राखील. आपणापेBां याचा पराSम होईल, नांवाची कkत+ बहूत होईल. आपले
नाव रBील तर एवढाच रBील.” असे बो लले, आEण दानधम+ बहूत केला.
८८. कोळवण काबीज
पुढ_ मोरोपंत पेशवे यांनीं € बं कगडापासून सालेर> rक66यापावेतy rक6ले rक@येक घेतले.
rकतीएक नवे वस वले. असे चाळीस गड नवे कद>म @यांणीं घेतले. कोळवण काबीज केल.
रामनगर, जवाह>र हा देश घेतला. @या देशांतह> गड वस वले. अशी …यात केल>.
८९. कणेरेरागडचे यु9ुद
ह_ वत+मान %द6ल>स पातशाहास सव+ह> कळल_ कkं, सुरत मा रल>, बसनूर मा रल, बराणपूर,
औरंगाबाद मा रल>. सालेर> आद>कtन सव+ rक6ले घेतले. खानदेश, बागलाण, गुजरात, वn हाड देश
बांधीत चा लले. अस_ ऐकून बहूत क[ी होऊन बो लले कkं, “काय इलाज करावा? लाख लाख
घो¤यांचे सुभे रवाना केले ते बुड वले. नामोहरम होऊन आले. आतां कोण पाठवाव? शाहाजादे
पाठवावे त र Qतकडेच rफत वयांत मळून %द6ल>च घेतील. याक रतां कोणी पाठवावयास %दसत
नाह>ं. याउप र आपण खासा कंबर बgती कtन शवाजीवर जाव, तर शाgताखानाचा ]याय
जा लयास काय कराव? याक रतां, शवाजी जyवर िजवंत, तyवर %द6ल> आपण सोडीत नाह>ं.”
असा वचार केला, आEण इखलासखान Pहणजे केवळ शुर व बेलोलखान यांस बोलावून आणून
वीस हजार gवारांQनशीं सालेर>स रवाना केल. सालेर> घेऊन फgत करण. तस_ %दलेलखान यांस
दाहा हजार gवारांQनशीं अ%हवंत [rक66यावर] रवाना केल. %दलेलखान येऊन रवळाजवयास
लागले. गडकर> बरे भांडले. मोठ_ यु9द जाल. गड हातास आला नाह>ं. मोरोपंत पेशवे यांनीं
उपरा ळयास मावळे लोक बारा हजार रवाना केले. @यांनीं जाऊन छापे घातले. ऐसा घाबरा केला.
47
रामाजी पांगेरा Pहणून हशमांचा हजार> [@यान] हजार लोकांQनशी कणेरागड आहे. @याखाल_
%दलेलखानाशीं यु9द केल. हजार लोक थोडे देखून %दलेलखान यान_ फौजेQनशीं चालून घेतल.
रामाजी पांगेरे यांनीं आपले लोकांत Qनवड कtन, Qनदान करावयाच_ आपले सोबती असतील ते
उभे राहाण, Pहणून Qनवड क रतां सातश_ माणूस उभे रा%हले. Qततrकयांनी Qनदान कtन भांडण
%दधल. %दलेलखान याची फौज [इन] पायउतारा होऊन चालून घेतल. चौफेरा मावळे लोक वे%ढले.
एक *हर %टपर> जैसी शम{याची दणाणते तैसे मावळे भांlडले. %दलेलखानाच_ बाराश_ पठाण
राणास आEणले. मग सातश_ माणूस व रामाजी पागरा सव+ह> उघडे बोडके होऊन एकएकास वीस
वीस तीस तीस जखमा QतराJया, बचšJया लाग6या. लोक मेले. मोठ_ यु9द जाल. मग %दलेलखान
यानीं तyडात अंगोळी घालून एक घटका आiय+ केल.
९०. सालेरेर>चा वेढेढेढा
@याजवर इखलासखान नवाब याणीं येऊन सालेर>स वेढा घातला. आEण गडाखाल_ उतरला.
ह_ वत+मान रािजयास कळोन रािजयांनी *तापराव सरनोबत ल कर देऊन मyगला™त पांठ वले होते,
@यांस प _ व जासूद पाठ वल_ कkं, “तुPह> ल कर घेऊन, सताबीन_ वरघात_ सालेर>स जाऊन,
बेलोलखानाव र छापा घालून, बेलोलखान माtन चाल वण; आEण कyकणातून मोरोपंत पेशवे यांस
हशमाQनशीं रवाना केल; हे इकडून येतील आEण तुPह>ं वरघाट_ येण; असे दुतफा+ चालून घेऊन,
गQनमास माtन गद‹स मेळ वण.” अशी प _ पाठ वल>ं, @यावtन *तापराव ल कर घेऊन वरघाट_
आले. मोरोपंत पेशवे कyकणांतून आले. उभयतां सालेर>स पावले. एक तफˆन_ ल करानीं घोडीं
घातल>ं. एक तफˆने मावळे लोक शरले. आEण मारामार> केल>. मोठ_ यु9द जाहाल. चार *हर
%दवस यु9द जाहाल_ मyगल, पठाण, रजपूत, रो%हले, तोफाची, ह<ी, उंट_ आराबा घालून यु9द
जाहाल. यु9द होतांच पृ¡वीचा धूराळा असा उडाला कkं, तीन कोश औरसचौरस आपल_ व परक_
माणूस %दसत न;हत. ह<ी रणास आले. दुतफा‡ दहा हजार माणूस मुदा+ जाहाल. घोडीं, उंट, ह<ी,
[यांस] गणना नाह>ं. रzाचे पूर वा%हले. रzाचे चखल जाहाले @याम9य_ Lतy लागल. असा कद+म
जाहाला. मारतां मारतां घोडे िजवंत उरले नाह>ंत. जे िजवंत सापडले ते साहा हजार घोडे
रािजयाकडे गणतीस लागले. सवाश_ ह<ी सांपडले. साहा हजार उंट_ सांपडल>ं. मालम<ा खजीना,
जडजवाह>र, कापड, अगEणत €बछाईत हातास लागल>. बेवीस वजीर नामांrकत धरले. खासा
इखलासखान व बेलोलखान पाडाव जाले. ऐसा कुल सुभा बुड वला. हजार दोन हजार सडे सडे
पळाले. अस_ यु9द जाल. @या यु9दांत *तापराव सरनोबत व आनंदराव व ;यंकाजी द<ो व Lपाजी
भyसले व सुयर+ ाव कांकडे, शदोजी Qनबं ाळकर व खंडोजी जगताप व गyदजी जगताप व संताजी
जगताप व मानाजी मोरे व वसाजी ब6लाळ, मोरो नागनाथ व मुकुंद ब6लाळ, वरकड बाजे
वजीर, उमराव असे यांणीं कgत केल>. तसच मावळे लोक यांणीं व सरदारांनीं कgत केल>. मु…य
मोरोपंत पेशवे व *तापराव सरनोबत या उभयतांनीं आंगीजणी केल>. आEण यु9द क रतां सूय+राव
48
कांकडे पंचहजार> मोठा ल कर> धारकर>, याण_ यु9द थोर केल. ते समयीं जंबू रयाचा गोळा लागून
पडला. सूय+राव Pहणजे सामा]य यो9दा न;हे. भारतीं जैसा कण+ यो9दा, @याच *Qतमेचा असा शूर
पडला. वरकडह> नामांrकत शूर पडले. अस_ यु9द होऊन फ<े जाहाल>.
९१. %दलेलेलेलखान पळून गेलेला.
ह_ वत+मान *तापराव यांणीं व मोरोपंत पेशवे यांणीं रािजयास प _ लहून जासूद पाठ वले.
रािजयांनीं खबर ऐकून बहूत खुशाल जाले. तोफा मार6या. साखरा वांट6या. खबर घेऊन जासूद
आले @यांचे हातीं सो]याचीं कडीं घातल>ं. आEण *तापराव सरनोबत व मोरोपंत पेशवे, आनंदराव,
;यंकाजीपंत, यांस बBीस अपार &;य %दल. सरदार हजार>, पंचहजार> ल करचे, मावळे @यांस
बwBस_ %दधल>ं. नांवािजल. वजीर जे पाडाव जाले @यांस व4_ अm देऊन सोडण_ Pहणोन हुकूम
पाठ वला. @यावtन पेशवे व सरनौबत [व] सरदार खुशाल जाहाले. बेलोलखान व वजीर पाडाव
जाले @यांस व4_ व अm देऊन सोlडल. %दलेलखान सालेर>हून चार मजल>ंवर होता. @याण_ ह>
खबर ऐकून माघारा पळोन गेला.
९२. “बहादरु खान पडीच_ गुुtं आहे.”
ह> खबर %द6ल>स पादशाहास कळून बहूत %दलगीर झाले. तीन %दवस बाहेर आले नाह>ंत.
आमखास [म9ये] तीन %दवस आले नाह>ंत. असे क[ी झाले. “खुदान_ मुसलमानाची पातशाह> दूर
कtन शवाजीसच %दधल> अस_ वाटत. आतां शवाजी अगोदर आपणांस मृ@यू होईल त र बर_.
आतां शवाजीची चतं ा िजवीं सोसवत नाह>ं.” अस_ बोलल. मग बहादरू कोका, पातशाहाचा दधू -
भाऊ. याण_ येऊन पातशाहाचे समाधान केल_ कkं, “तुPह>ं %द6ल>ची पातशाई खुशाल करण. आपण
शवाजीव रं जातy. @यास हालखुद ठे वतy. @याच_ ल कर पातशाह> मुलखांत न ये अस_ क रतy.
नाना हु]नर कtन @यास जेर क रतy. पातशाहांनीं rफकkर न करावी.” अस_ समाधान कtन,
पातशाहास आणून त…तावर बस वल. बहादूरखानास नांवाजून व4_ अलंकार आपले गयांतील
पदक व शरची कलगी जडावाची , दोन ह<ी व घोडे अस_ देऊन दौलत जाफा %दधल>, आEण
समागम_ स<र हजार gवार %दले. हारोल>स %दलेलखानास हुकूम कtन %द6हा. येण*माण_ फौज
दBणेस रािजयावर पाठ वल>. ती मजल दरमजल %द6ल>हून चा लल>. रािजयास ह> खबर बातमी
%द6ल>हून आल>. राजे बो लले कkं, “बहादूरखान पडीच_ गुtं आहे. @याचा गुमान काय आहे? @यास
आपले मुलकांत यावयास दोन वषˆ लागतील !” असे बो लले.
९३. प]हाळा-रायबाग घेतेतले.े.
मग अंणाजी द<ो सुरनीस यांनीं मालसांवत, मावळे यांचा हजार>, यास सांगून, ह6ला
49
कtन प]हाळा rक6ला अदलशाह> होता तो घेतला, व सातारा, चंदन, वंदन नांद गर>, परळी असे
rक6ले घेतले. राजा खासा rक6ले देश पाहावयास रायर>हून Qनघोन आले. वांईचा कोट येतांच
घेतला. तसाच कोट कn हाडचा घेतला. सरोळ, को6हापूर हे कोट घेतले. हुकेर> रायबागपय‡त देश
घेतला.
९४. कारभाराचे हवाले
मुलूख चौतफा+ सुटला. मुलकांत आटोप कैसा होय? ते;हां मोरोपंत पेश;याचा हवाला
क6याण- भवंडीपासून देखील कोळवण सालेर>पय‡त वरघाट व कyकण, @यांचे gवाधीन देश केला.
लोहगड व जु]नर देखील बारा मावळ_ हारायाचे घाटापासून पेश;याचा हवाला केला. अंणाजी
द<ोचे gवाधीन चेऊलपासून दाभोळ, राजापूर, कुडाळ, बांद_, फyड, कोपलपय‡त कyकण अंणाजी
सुरनीस याचे gवाधीन केल. वरघाट वाईपासून कोपल तुंगभ&ा पावेतy देश नेमून द<ाजीपंत
वाकनीस याचे gवाधीन केला. द<ाजीपंतास प]हाळां ठे वल. असा देश तीन सरकारकूनांJया हवालां
केला. याखेर>ज मyगलाई येथ_ सुभेदार ƒा„ण सातपांच ठे वले. तेह> पेश;याचे आWत ठे वले. गड
कोट rक6ले येथ_ सरकारकूनांनी परामष+ करावा. परंतु rक6लेदार कारकून लोक जे ठेवण_ ते
रािजयांनीं आपले नजरगुजर कtन ठेवावे. कामाचा माणूस पाहून तैनात जाजती हशमांस करण_
ती सरकारकुनांनी करावी. ये जातीन_ तह केला. सरकारकुनांचे मुताल>क रािजयाजवळ असावे.
वषा+स %हशेब मुलकाचा व रसद घेऊन सरकारकुनांनी राजदश+नास याव. येण*माण_ कारभार कर>त
चालले.
९५. बेलेलेलोलखान शरण
पुढ_ वजापुराहून अबदुल कर>म बेलोलखान बारा हजार gवारांQनशी इकडे चाल कtन
आला. तो फौजेQनशीं %हकडे चालला ह> खबर रािजयास कळोन कुल ल कर *तापराव यास हुकूम
कtन आण वल_ आEण हुकूम केला कkं, “ वजापूरचा बेलोलखान येवढा वळवळ बहूत कर>त आहे.
@यास माtन फ<े करण.” Pहणोन आWा कtन ल कर नबाबाव र रवाना केल. @यांनी जाऊन
उंबराणीस नबाबास गां%ठल. चौतफा+ रािजयाचे फौजेने कyडून उभा केला. पाणी नाह>ं असा जेर
केला. यु9दह> थोर जाहाल. इतvयात अgतमानह> जाला. मग Qनदान कtन नबाब पाEणयाव र
जाऊन पाणी याला. @याजव र *तापराव सरनौबत यास आंतgत कळ वल_ कkं, “आपण तुPहांव र
येत नाह>ं. पादशाहाचे हुकमान_ आलy. याउप र आपण तुमचा आह_. हरएक वzkं आपण रािजयाचा
दावा न कर>.”अस_ rकतीएक ममतेच_ उ<र सांगोन सला केला. मग रािजयाच_ ल कर Qनघोन गेल.
रािजयास खबर कळून ल करास ताकkद कtन फजीत केल_ कkं, “सला काय Qन म@य केला?” असे
रागास आले. पुढ_ *तापराव फौजेQनशीं मyगला™त भागानगरचा देश, देवगड, राम गर>, बाजे देश
50
माtन लुटून माघारे आले.
९६. नारोपतंतं ास ‘मजुमुमदार>’
तy रािजयाजवळ Qनळो सोनदेव मजमदार होते. @यांस एकाएकkं मृ@यू जाहाला. @यांची
मजमदार> @यांचे पु ास सांगावीं अस_ केल. @यांस वडील पु नारोपंत होते ते कांह>ं शाहाणे नाह>त.
रामचं&पंत धाकटे पु , तो शाहाणा. रािजयाचा लोभ फार, कkं हा मोठा शाहाणा, दैवाचा, भा{यवंत,
बापापेBां लBगुणीं थोर होईल. अस_ Pहणून नारोपंतास मजुमदार> मा सांगून हुxा चाल वला.
९७. *तापराव ठार
@याजव र मागतीं वजापुराहून बेलोलखान प]हाळे *ांतास पादशाहांनीं रवाना केला. तो
सदर *ांतांत आला. @याजव र रािजयास कळल_ कkं, बेलोलखान मागती आला आहे. मग राजे
Pहणूं लागले कkं, “ हा घडोघडीं येतो.” याक रतां मागतीं *तापराव यास पाठ वल_ कkं, “तुPह>ं
ल कर घेऊन जाऊन बेलोलखान येतो, यांशीं गांठ घालून, बुडवून फ<े करण. नाह>ं तर तyड न
दाख वण.” ऐसे *तापराव यास QनBून सांगून पाठ वल. @याव र *तापराव जाऊन बेलोलखानाशीं
गांठल. जेसर>व र नबाब आला. @यान_ गां%ठल. मोठ_ यु9द जाल. अवकास होऊन *तापराव
सरनोबत तलवार>चे वारान_ ठार जाले. रण बहूत पlडल. रzाJया न1ा चा ल6या. @याजवर
बेलोलखान वजापुरास गेला. आEण रािजयाच_ ल कर प]हायाखाल_ आल.
९८. हंबीररावास ‘सरनोबती’
*तापराव पडले, ह> खबर रािजयांनीं ऐकून बहूत क[ी जाले, आEण बो लल_ कkं, “आज एक
बाजू पडल>!” *तापराव यास आपण लेहून पाठ वल_ कkं, “ फ<े न कर>तां तyड दाखवूं नये,
@यासा रख_ कtन बर_ Pहण वल. आतां ल कराचा बंद कैसा होतो? सरनोबत कोण करावा?” अशी
तजवीज कtन, आपण gवgथ ल करांत येऊन, ल कर घेऊन कोकणांत चपळून जागा परशुरामाच_
Bे आहे, तेथ_ येऊन रा%हले. मग ल करची पाहाणी कtन लहान थोर ल करास व पायदळ
लोकांस खजीना फोडून वांटणी केल>, आEण सरनोबतीस माणूस पाहातां हंसाजी मो%हते Pहणून
पागेम9य_ जुमला होता; बरा शाहाणा, मदा+ना, सबूर>चा, चौकस, शपाई मोठा धारकर> पाहून @यास
‘हंबीरराव’ नांव rकताबती देऊन सरनोबती सां गतल>. कुल ल करचा गाहा कtन हंबीरराव यांचे
ताबीज %दधल. आEण फौज [सु9दां] वरघाट>ं रवाना केला.
९९. रघुनुनाथपतंतं हणमतंतं े शवाजीकड े
@यानंतर शाहाजी राजे पडले. वजापूरचे पादशाहांनीं @यांची दौलत @यांचे धाकटे पु
51
;यंकाजी राजे होते @यास %दधल>. नारो द>wBत कुल कारभार> महाराजांचे होते, ते मृ@यू पावले.
@यांचे पोट>ं रघुनाथ नारायण व जनाद+न नारायण हे दोघे बंधू, सव+ व1ेन_ Qनपुण व राजकारणी,
बुि9दवंत, चतुर, शाहाणे होते. @यांचा व ;यंकाजी रािजयाचा बनाव बसेना. मग ते उभयतां बंधू
@याजजवळून Qनघून रािजयाकडे आले. येतांच रघुनाथपंत व जनाद+नपंत व बाळकृ ण चुलतभाऊ व
बाळकृ णपंताचे पु कमळाजीपंत व जनाद+नपंताचे पोट>ं गंगाधरपंत Pहणोन सुबु9द जाले. असे
पांचजण व घरचीं माणस, घोडीं व ह<ीं अस_ सामान बायकांसहवत‡मान रािजयाकडे आले. हे
वत+मान रािजयास कळताच राजे सामोरे जाऊन भेट घेतल>. वरकडह> सरकारकून जाऊन भेट
घेऊन स]मान_ आEणले. @यांस सवा‡स मळून, देखील घोडीं, चाळीस हजार होन तैनात साल>ना
कtन तनखे वरात देऊन, सरकारकुनांम9य_ े-@व गौरव_ द_ऊन, @यांच_ चालवून ठेवून घेतले.
१००. हुसेनेनेनखान ध रला.
हंबीरराव ल कर घेऊन संपगांवास गेले. इतrकयांत वजापूरचा सरदार हुसेनखान मायाणा
पठाण मोठा तोलदार, पांच हजार पठाण, Qतरंदाज, बरचीवाले, आडह@यार> असे पंचtस तसे
ब%हले, बंदुकk, तोफखाना असा होता. हुसेनखान Pहणजे जैसा नबाब बेलोलखान याJया जोडीचा
सरदार. तो हंबीरराव याजवर चालून आला, मराठे Pहणजे मोठे हर>फ, @यांनीं शत+ कtन भांडण
%दधल. नीट ग च ड ते [?] घोडीं घालून मारामार> केल>. हुसनखानाचे rक@येक लोक मा रले व
ह<ी रणास आEणले. मोठे यु9द बळकट दोन *हर %दवसापासून चार *हर रा पय‡त जाल. साहा
*हरांत कुल फौज बुड वल>. हुसेनखान खासा ध रला. चार साडेचार हजार घोडीं पाडाव केल>ं. बारा
ह<ी पाडाव केले. तसे उंट व बाजे िज]नस, €बछाईत, खजीना, व कापड बेमु%दन सांपडल. मोठ_
झुंज कtन फ<े केल>. रण दुतफा‡ अपार पडल.
१०१. ‘कोपल घेतल_’
यानंतर फ<ेची खबर [ लहून] रािजयाकडे जासूदाबरोबर प _ पाठ वल>ं. @यांनीं जाऊन
वत+मान सां गतल. @याजवtन राजे बहूत संतोष पावून खुशाल जाले. हुसेनखानाचा भाऊ rक6ले
कोपल येथ_ होता @याशीं राजकारण मोरोपंत पेशवे यानीं केल_ आEण कोपल घेतल. कोपल Pहणजे
दBणेचा दरवाजा. तzाची जागा. असा rक6ला घेतला. मोठे gथळ *ाu जाहाल. कोपल Pहणजे
तुंगभ&ेचे कांठGं. तुंगभ&ा पावेतy देश हgतगत जाहाला. कोपला-क रतां, कनक गर>, हरपनह6ल>,
रायदुग+ व च दुग+ व व1ानगर, बुंद> कोट बाजे पाळेगार [Lजू] जाले. अस_ काय+ झाल.
१०२. हंबीरराव मोगलाईत
यानंतर पुढ_ %द6ल>हून बहादूरखान, देखील- हरोल %दलेलखान, हे फौजेQनशीं अहमदनगरास
52
येऊन रा%हले. ह_ वत+मान रािजयास कळ लयावर रािजयानीं गड कोट rक6ले यांस खबर केल>
आEण मजबूतीन_ रा%हले. मग जासूद प _ नबाब बहादूरखान यांजकडे गुutप_ पाठ वल>ं, “हर&
सोधाव, पुढ_ तजवीज करण_ ती करावी.” अस_ केल_ आEण रािजयांनीं आपले ल करास हुकूम कtन,
हंबीरराव सरनौबत फौज घेऊन मyगलाईत शरले. खानदेश, बागलाण, गुजराथ, अमदाबाद,
बn हाणपूर, वn हाड, माहूर वरकड देश नम+दा पावेतy, देखील- जालनापूर, या देशांत gवार> कtन,
मुलूख माtन, खंडणी कtन जu केला. मालम<ा अगEणत जमा कtन चा लले. तy बहादूरखान
यांनीं कुल जमाव घेऊन हंबीररायाचे पाठGवर चालून आले. रािजयाची फौज तोलदार गांठल>.
मyगल बहूत धाgतीन_ घा€बरा होऊन सात आठ गांवचे अंतरान_ चा लला. %दलेलखान उतावळा
होऊन फौजेशीं गांठ घातल>. हंबीरराव यांनीं %दलेलखान नजर_त ध रला नाह>ं. तोलदार>न_ म<ा
घेऊन आपले देशास आले. मालम<ा रािजयास %दल>.
१०३. राजे सहं ासनाtढ
पुढ_ वेदमूQत + राजे ी गागाभट Pहणून वाराणशीहून रािजयाची कkतš ऐकू न दशन+ ास आले.
भट गोसावी, थोर पंlडत, चार वेद साहा शा4े, योगा›याससंप]न, 3योQतषी, मां€ क, सव+ व1ेन_
Qनपुण, कलयुगींचा ƒ„देव, असे पंlडत-@यांस राजे व सरकारकून सामोरे जाऊन, भेट घेऊन
स]मान_ आEणल. @यांची पूजा नाना *कार_ रUख चत अलंकार, पालखी, घोडे, ह<ी, देऊन &;यह>
उदंड देऊन पुिजल. गागाभट बहूत संतु[ जाले. भट गोसांवी यांचे मत, मुसलमान बादशाहा तzkं
बसून, छ धtन, पातशाह> क रतात, आEण शवाजी राजे यांनींह> चार पादशाह> दबा व6या आEण
पाऊण लाख घोडा ल कर गड कोट अस_ [ मळ वल] असतां @यांस तz नाह>ं, याक रतां मn हाठा
राजा छ पती ;हावा अस_ च<ांत आEणल. आEण [त] रािजयासह> माQनल. अवघे मातबर लोक
बोलावून आणून वचार क रतां सवा‡चे मनास आल, ते;हा भट गोसांवी Pहणूं लागले कkं, तzkं
बसाव_ ते;हां रािजयाचे वंशाचा शोध क रतां राजे शु9द B ी शसोदे उ<रेकडून दwBणेस एक घराण_
आल, तच रािजयाचे घराण_ अस_ शो धले. उ<रेचे B€ यांचे ©तबंध होतात @या*माणे ©तबंध
करावा. हा वचार आधीं कtन भट गोसावी यांनीं रािजयाचा Bे ी ©तबंध केला. शु9द B€ य
आधीं केला. अपार &;य धम+ केला. कुल आपले देशांतून प]नास सह4 वै%दक ƒा„ण थोर थोर
Bे ींहून मळाले. तो सव+ह> समुदाय राहून घेतला. *@यह>ं म[ा]न भोजनास घालूं लागले. पुढ_
तzाtढ ;हाव_ [Pहणून] तz सुवणा+च, ब<ीस मणाच, स9द कर वल. नवरU_ अमो लक िजतकkं
कोशांत होतीं @याम9य_ शोध कtन मोठGं मोलाची रU_ तzास जडाव के ल>ं. जlडत सहं ासन स9द
केल, रायर>च_ नांव ‘रायगड’ Pहणोन ठे वल. तzास gथळ तोच गड ने मला. गडाव र तzkं
बसवाव_ अस_ केल. सuमहान%दयांची उदक_ व थोर थोर न%दयांची उदक_ व समु&ांचीं उदक_, तीथ+
Bे नामांrकत तेथील तीथ–दक_ आEणल>ं. सुवणा+चे कलश केले व सुवणा+चे तांबे केले. आठ कलश
व आठ तांबे यांनीं अ[ *धानांनीं रािजयास अ भषेक करावा असा Qनiय कtन, सु%दन पाहून
53
मुहूत+ पा%हला. शा लवाहन शके १५९६ 3ये- मासीं शु9द १३ स मुहूत+ पा%हला. ते %दवशीं रािजयांनीं
मंगलgनान_ कtन ी महादेव व ीभवानी कुलgवामी, उपा9ये *भाकर भटाचे पु बाळंभट
कुलगुt व भट गोसांवी, वरकड े- भट व स@पुLष अनु -त यांची सवा‡ची पूजा यथा वधी
अलंकार व4_ देऊन [केल>.] सवा‡स नमन कtन अ भषेकास सुवण+ चौकkवर बसल. अ[ *धान व
थोर थोर ƒा„णांनी gथळोgथळचीं उदक_ कtन सुवण+-कलशपा ीं अ भषेक केला. %द;य व4, %द;य
अलंकार घेऊन, सव+ पू3य मंडळीस नमgकार कtन सहं ासनावर बसले. rक@येक नवरUा%दक
सुवण+-कमळ_ व नाना सुवण+-फुल, व4_ उदंड %दधल>. दानप9:ती*माण_ षोडष महादान_ इ@या%दक
दान_ के ल>ं. सहं ासनास अ[ खांब जlडत के ले. @या gथानीं अ[ *धानांनीं उभ_ राहाव. पूव
कृ तायुगीं, ेतायुगीं, ªापार>ं, कलयुगाचे ठायीं पुDयŽोक राजे सहं ासनीं बैसले., @या प9दती*माण_
शा4ोz सव+ह> सा%ह@य स9द केल. अ[ खांबीं अ[*धान उभे रा%हले. @यांचीं नाव_ €बतपशील :-
१ मोरोपंत, € बंकपंताचे पु , पेशवे, मु…य *धान.
१ नारो Qनळंकठ व रामचं& Qनळकंठ मुजुमदार, यांचे नांव अमा@य.
१ अDणाजीपंत सुरनीस, यांचे नांव स चव.
१ दताजी € बं क वाकनीस, यांच_ नांव मं ी.
१ हंबीरराव मो%हते, सेनापती.
१ € बं कजी सोनदेव डबीर, यांचे पु रामचं&पंत, सुमंत.
१ रावजी पिDडतराव होते @यांचे पु ास रायजीराज.
१ Qनराजी रावजी यास ]याया धशी.
येण*माण_ संgकृत नांव_ ठे वल>ं. अ[ *धानांची नांव_ ठे वल>ं. ते gथळ_ नेमून उभे केले.
आपापले gथळीं उभे रा%हले. बाळ *भू चटनीस व नीळ *भू पारसनीस वरकड अ[ *धानांचे
मुता लक व हुजरे, *Qत -त सव+ह> यथाSम_ प9दती*माण_ सव+ह> उभे रा%हले. छ जडावाचे
मोतीलग झालर>चे कtन मgतकावर ध रल. छ पती अस_ नांव चाल वल. कागद>ं प ीं gविgत ी
[रा3या भषेक] शक, सहं ासनावर बसले @या %दवसापासून Qनयत चाल वला.प]नास सह4 ƒा„ण
वै%दक मळाले. या वेगळे तपोQनधी व स@पुLष, सं]यासी, अQतथी, मानभाव, जटाधार>, जोगी,
जंगम नाना जाती मळाले. Qततvयांस चार मास म-ा]न उलफे चाल वले. Qनरोप देतां पा पाहून
&;य, अलंकार, भूषण, व4_ अमया+द %दधल>ं. गागाभट मु…य अ9वयू+, @यांस अपर मत &;य %दल.
संपूण+ खचा+ची सं…या एक Sोड बेचाळीस लB होन जाले. अ[ *धानांस लB लB होन बBीस दर
असामीस, @याखेर>ज एक एक ह<ी, घोडा, व4, अलंकार, अस_ देण_ %दल. येण_ *माण_ राजे
सहं ासनाtढ जाले. या युगीं सव + प¡ृ वीवर PलJछ बादशाहा. हा मn हाटा पातशाहा येवढा छ पती
जाला. ह> गो[ कांह> सामा]य जाल> नाह>ं.
१०४. पातशाहाचा खेदेद.
54
ह>ं वत+मान_ बहादूरखान कोका या स कळल>ं. @यान_ पुढ_ पेडगांव भीमातीर येथ_ घेऊन
छावDया के6या. आEण %द6ल>स पातशाहास ह_ वत+मान, सहं ासनाच_ ल%हल. पातशाहास कळून
तzावtन उतtन अंतःपुरांत गेले. आEण दो]ह> हात भुईस घासून, आपले देवाच_ नांव घेऊन परम
खेद केला. दोन %दवस अ]न उदक घेतल_ नाह>ं. आEण बो लले कkं, “खुदान_ मुसलमानाची पादशाई
दूर कtन, तz बुडवून मरा%ठयास तz %दल. आतां हx जाल> ! ” असो, बहूत खेद, दुःखाचे पव+त
माQनले. मग मोठे मोठे विजरांनीं नाना*कार_ समाधान कtन आणा खुणा घालून तzावर बस वल.
ऐसच वजापूरचे पातशाहास व भागानगरचे पातशाहास वरकड सवा‡स वत+मान_ कळून खेद जाहाला.
tमशाम, इराण, दुराण व दया‡तील पातशाहांस खबर कळून मनांत खेद कtं लागले. खेद कtन
आशंका माQनल>. ये जातीच_ वत+मान जाहाल.
१०५. भागानगर-भेटेट>चा वचार
पुढ_ राजे तzk बसून रा3यकारभार कtं लागले. Qनजामशाह> देश काबीज केला. मyगलाईह>
जu केल>. भागानगरJया बादशाहांनीं राजे यांशी स6ला कtन, Qनराजीपंताचे पु *6हादपंत मोठे
बुि9दवंत यांस हेिजबीस ठेवून घेऊन, कारभार रािजयास देऊन gनेहांत मळाले. वरकड rकरकोळीं
रा3य_ होतीं तीं घेतल>ं. rकतीएकांनीं कारभार देऊन अंrकत होऊन रा%हले. तुंगभ& देशापासून
कावेर>पय‡त कना+टक साधाव, हा बेत मनांत ध रला. @यास ल कर पाठवून साधाव, त र
%दवसगतीवर पडत. Pहणून खुx रािजयांनीं आपण जाव_ अस_ केल. @यास पेडगांवीं बहादुरखान
गनीम पाठGवर येईल Pहणून Qनराजीपंत ]यायाधीश पाठ वले. rक@येक &;य अलंकार [भूषण]
रUख चत पाठ वल>ं. @यास अंतरंगे स…य [कtन] “ एक वष+पय‡त आपणास कना+टक साधावयास
लागेल, तुPह>ं रा3यास उप&व न करण,” अस_ सांगून ठायीं ठे वल. आEण कना+टकास जावयास
समागम_ Qनवडून पागे पतके पंचवीस हजार gवार व सरकारकून रघुनाथ नारायण व जनाद+न
नारायण हे कना+टकचे मा%हतगार यांस बरोबर घेतल. वरकड पेशवे व सुरनीस व वाकनीस वरकड
ल कर रा3यास रBणास ठे वल_ आEण वचार केला कkं, “कना+टक साधावयास &;य लागेल @यास
खिज]यांतील &;य वचू नये. नूतन मळवावे आEण वच कtन देश साधावा.” असा वचार क रतां
भागानगरचे पातशाह>त &;य उदंड आहे. तेथ_ Qन-ुरता कtन &;य मेळवाव, त र वषा+स करभार
भागानगरकर देतात. तेथ_ Qन-ुरता कt नये. स…य कtन @यांची भेट Œयावी. भेट>नंतर सव+ह>
अनुकूल कtन देतील. असा वचार कtन भागानगर>ं *6हादपंत हेजीब रािजयाचे होते @यां स ह_
वत+मान लहून भेट Œयावी हा वचार केला. तानाशाहा पातशाहा भागानगरकर यांनीं मनात बहूत
शंका ध रल> कkं, “जैसा अफजलखान बुड वला, कkं शाgताखान बुड वला, %द6ल>स जाऊन
अलमग र पातशाहास पराSम दाख वला, ऐसा एखादा अनथ+ जाहाला तर काय कराव? भेट मा
रािजयाची न Œयावी. जे मागतील त_ देऊं .” अस_ बो लला. मग पातशाहाशीं व अकंDणापंत व
मादंणापंत कारभार> यांशीं *6हादपंत_ आण, शपथ, rSया बहूत %दध6या. अपाय नाह>ं. gनेहाची
55
भेट घेऊन जातील, अशी बळकट> केल>.
१०६. राजे भागानगरास
येण*माण_ रािजयाशी घटाई केल>. उभयतांJया भेट> ;हा;या ऐसा नेम कtन मग राजे
मजल दरमजल ल कर घेऊन भागानगरास चा लले. भागानगरची वलायत लाग6यावर ताकkद
केल>. एक काडी रयतेची तसनस न ;हावी ऐस_ केल. rक@येक गदा+ना माtन जाबता बस वला,
आEण मजल>स जाऊन तेथ_ खुष-खरेद> सव+ पदाथ+ घेऊन चा लले. लूट नाह>ं. असे जातां पुढ_
पातशाहास खबर कळून बहूत संतु[ जाहाला. पातशाहा पुढ_ दोन चार गांव सामोरे यावे अस_ केल.
राजा मोठा साधक, आण घालून पातशाहास सांगून पाठ वल_ कkं, “तुPह>ं न येण. आपण वडील
भाऊ मी धाकटा भाऊं . आपण पुढ_ न याव.” अस_ सांगून पाठ व6याव र पातशाहा बहूत संतु[
जाहाले. आEण मादंणापंत व अकंणापंत Pहणजे बजया पातशाहा, सव+ पातशाह> [म9य] धणी, हे
उभयतां पुढ_ येऊन, रािजयास घेऊन शहरास गेले. रािजयांनीं आपले ल करास कुल जर> सामान
केलाच होता. सुमुहूत+ पाहून पातशाहाचे भेट>स नगराम9य_ चा लले. पातशाहांनीं कुल नगर
ंगृ ा रल. चौफे र> €बद>स कंु कु मके शराचे सडे रंगमाळा घात6या. गु%ढया, तोरण, पताका, Qनशाण_
नगरांत ला वल>ं. नगर-नाग रक लोक को“यानकोट> राजा पाहावयास उभे रा%हले. नार>ंनीं
मंगलआ@या+ अगEणत उजळून रािजयास वं%दल. सोन-L पयाचीं फुल_ रािजयाव र उधळल>ं.
रािजयांनीं लोकांस खैरात &;य व4_ अगEणत %दल>ं, आEण सव+ सै]यास%हत दादमहालास पावले.
पातशाहास “खालत_ उतtं नका, आपण खासा येतy” Pहणून शफत घालून सांगून पाठ वल.
पातशाहा महालाव र रा%हले. रािजयांनीं आपले ल करचे लोक कंबरबंद> कtन महालाखाल>ं बस वले
आEण शडीवtन चा लले. खासा राजा व जनाद+न नारायण व *6हादपंत व सोनाजी नाईक
दौलतबंदकk व बाबाजी ढमढेरे पांचजण चढल. महालांत गेले. पादशाहा पुढ_ येऊन Bमे आ लगं न
केल. उभयतां एकासनीं बसल. मादंणापंत व अकंणापंत व जनाद+नपंत, *6हादपंत, सोनाजी नाईक
बंकk व बाबाजी ढमढेरे असे होते. पादशाहा व राजे व मादंणापंत € वग+ बसले, वरकड उभे रा%हले.
उभयतांचा gनेह अQतशय. बोलण_ जाल. पातशाहाJया ि4या झरोrकयांतून जाळपालांतून राजा
पाहातां बहूत थvक जाहा6या. पादशाहाह> बहूत खुशाल जाहाले. एक *हर बसून रािजयाJया
पराSमाJया गो[ी ऐrक6या. rक@येक अलंकार रUजlडत व व4, ह<ी, घोडे रािजयास व
रािजयाकडील लोकांस सवा‡स देऊन Qनरोप %दला. राजे व पातशाहा महालाखाल>ं येऊन राजे
आप6या gथळास चा लले.
१०७. पादशाहाचे समाधान
महालाखाल>ं रघुनाथपंत व हंबीरराव वरकड सरदार ल कर ठे वले होते, @यांसह> समागम_
56
घेऊन आपले जा गयास आले. माग  येतां नगर लोकांस खैरात केल>. राजे उठोन गे लयाव र
पादशाहाच_ समाधान जाल_ कkं, राजा *ामाEणक, आप6यास रwBल, rSया जतन केल>. ऐस_ आiय+
मानून *6हादपंतास rक@येक बwBस_ पादशाहांनीं %दल>ं कkं, तुPह> *ामाEणक, [अस] Pहणून
नांवाजून रािजयाकडे पाठ वल.
१०८. “तुPुह> ं सहाय असाव.”
दुसरे %दवशी मादंणापंतीं रािजयास आपले घरास मेहमानीस नेल. आEण आपले मातो ीचे
हातीं पाक स9द कtन मादंणापंत व अकंणापंत जवळ बसून रािजयास भोजन घातल. वरकड
रािजयाकडील समुदाय होता @यासह> भोजनास घातल. आEण अलंकार, व4, ह<ी, घोडीं देऊन
gथळास पोहyच वल. पातशाहांनीं मादंणापंतास बोलावून नेऊन वचारल_ कkं, “रािजयास काय
पा%हजे त_ देऊन, रािजयास संतु[ कtन Qनरोप 1ावा.” असा वचार कtन सुमुहूत+ पाहून मागती
राजे भेट>स आEणले, आEण जडजवाह>र रUाचे अलंकार, ह<ी, घोडे अपर मत %दधले. कुल
सरकारकून व हंबीरराव व वरकड सरदार यांचे मुजरे महालाव र उभयतां छ पती बैसून, मुजरे
घेऊन, सरदारांचे पराSम नांव पाहून, सवा‡स अलंकार, व4, ह<ी, घोडे, मनु य पाहून %दधले.
आEण पातशाहा बो लले कkं, “सवा‡*संगी आपणांस तुPह>ं सहाय असाव.” ऐशी बळकट> कtन,
रािजयाची आण शपथ घेऊन Qनरोप %दला. *Qतवषš करभार जो देण_ तो येण*माण_ देऊन,
*6हादपंत नेहमीं आपणाजवळ ठेऊन आपले Qनजबतीन_ आमचेजवळ असो देणे, ऐस_ बो लले. राजे
आपले gथळास आले.
१०९. राजे ीशै6ैयास
@याउप र, रािजयास भागानगरचे मोठमो˜या सरदारांनीं मेहमा]या के6या. ऐसे एक
म%हनाभर भागानगर>ं होते. तेथील&;य वgतभाव घेऊन चंद>कडे सेनासमुदाय घेऊन चा लले. मग
ीशै6यास आले. नीळगंगेचे gनान कtन ीच_ दश+न जाल. तीथ+ वधी जाला. रािजयांनीं gथळ
देखोन परम आनंद जाला कkं, केवळ कैलास दुसर_, अस_ gथळ वाटल. तेथ_ ह_ देह ीस अप+ण
कराव, शरकमल वाहाव, ऐस_ योिजल. [ते] समयीं ीभवानी अंगांत आ वभ+वल> आEण बो लल>
जे, “तुज ये गो[ी मोB नाह>ं. ह_ कम+ कtं नको. पुढ_ कत+;यह> उदंड तुझे हात_ करण_ आहे.” अस_
सांगून ी गेल>. ह_ वत+मान सावध जा6याव र रािजयास कारकुनांनीं सां गतल. मग ीस
शरकमल वाहाव_ हा वचार रा%हला.
११०. चदंदं >स वेढेढेढा
पुढ_ कना+टकचा देश साधावा Pहणोन चंद>स वेढा घेतला. चंद>म9य_ खानखान
वजापूरकरांचा वजीर याचे पु Lपलखान व नासर>खान हे उभयतां होते. @यास राजकारण कtन,
57
@यास कौल देऊन बाहेर का%ढल_ आEण gथळ सा9य केल. € मल महाल Pहणून आहे तेथ_ शेरखान
वजापूरचा वजीर पाच हजार gवारांQनशी होता. पठाण तोलदार, ह<ी सामान &;य अगEणत होत.
तो राजावर चालून आला. @याशीं यु9द कtन @यास बुड वला. िजवंत खासा शेरखान ध रला. पांच
हजार घोडे व बारा ह<ी पाडाव केले. &;य जवाह>रह> अपार हgतगत जाले. मोठ_ यु9द केल. अस_
कम+ कtन € मल महाल फ<े केला.
१११. शवाजी-;यंकंकंकोजी भेटेट
@या उप र राज ी ;यंकाजी राजे, धाकटे भाऊ रािजयाचे, यांनीं चंदावरचे रा3य सा9य
कtन रा3य कर>त असत. @यांनीं आपले कारकून होते ते समागम_ घेऊन रािजयाचे भेट>स आले.
भेट बंधूबंधूंची जाल>. एकाजी राजाचे कारकून काकाजीपंत पेशवे भेटले व को]हेर महादेव
मुजूमदार भेटले, जगंनाथपंत, ;यंकाजी द<ोचे पु , सव+ सै]य भेटल_ व भवजी राजे व *तापजी
राजे नाटकशाळेचे पु महाराजांचे होते, तेह> भेटले. बहूत संतोष जाला. उभयतां बंधूंची मेहमानी
परgपर_ जाल>. देणह> उभयतांनी उदंड %दल. आठ %दवस एक होते. मग रािजयांनीं ;यंकाजी राजे
यां स *¬ केला कkं, “महाराज तुमचे आमचे पते. आपण @यांजकडून Qनरोप घेऊन पुDयाकडे
जाऊन येवढ_ रा3य सा धल. कkत+ केल>. ऐ शया स वlडलांची बारा €बरद_ तुPहांजवळ आहेत. तीं
तुPह> चालवीतच आहां. ऐ शयास आपण वडील पु आEण पराSमी, तुPहांहून पराSम वशेष
केला. बारा €बरद_ मा तुPहांजवळ आहेत तीं आपणास देण. आपण चालवूं. नवीं €बरद_ करावयाची
काय आशंका आहे? पंरतु वlडलाचीं हातचीं आहेत तेवढ>ं आपणाजवळ असावीं Pहणून मा गतल>.”
@याजवtन @यांनी वक6प च<ांत आणून %दल>ं नाह>त. @याजवर एकाजी राजे यांJया कारकूनांनी
व कारभार> यांनीं @यांचे पोटात भय घातल_ कkं, राजे तुPहांशीं खटखट कtन €बरद_ जोरावार>न_
घेतील अस_ सांगून, @यास धाgत उ@प]न कtन रा ीच_ वेळेस ;यंकाजी राजे पळून चंदावरास €बरद_
घेऊन गेल.
११२. राजे देशी.
@यास दुसरे %दवशीं रािजयास वत+मान कळल_ कkं, ;यंकाजी राजे पळून गेले. @याजवtन
आiय+ केल_ कkं, “काय Qन म@य पळाले? आPह> @यांस धर>त होतy कk काय? आPहांस €बरद_
काय करावयाचीं? आमची €बरद_ अ[ %दशेस लागल>ं आहेत. समु&वलयांrकत भूमंडळी कkत+ आपल>
जाल> आहे. तेथ_ €बरद_ काय करावयाची? वडलांची वgत असावी Pहणून मा गतल>ं होतीं.
पळावयाच_ न;हत. 1ावयाचीं न;हतीं त र न देण. उगेच उठून पळून गेले. अQत धाकटे ते धाकटे,
बु9द>ह> धाकटेपणा यो{य केल>.” अस_ बो लले. मग @यांच_ कारकून व सरदार पळत होते ते
रािजयाचे लोकांस सांपडले. @यांस धtन आEणल. मग @या अवQघयांस व4_ भूषणे, अm देऊन
58
चंदावरास बंधूसंQनध पाठ वल. संताजी राजे Pहणून महाराजांचे नाटकशाळेचे पु होते. ते शूर
पराSमी होते. ते रािजयाJया भेट>स आले. भेट जाल>. @यांस कना+टकांत घो¤यांची दौलत %दधल>.
महाल मोकाशे %दले. ह<ी, घोडे, व4_ देऊन रवाना केले. आEण येळूरकोट याम9य_ इदलशाई ठाण_
होत. तो कोट Pहणजे पृ¡वीवर दुसरा गड असा नाह>ं. कोटांत जीत पाEणयाचा खदंक. पाEणयास
अंत नाह> अस. उदकांत दाहा हजार सुसर>. कोटाचे फांिजयावtन दोन गाlडया जोडून जाव_ ऐशी
मजबूती. पडकोट त र चार चार फे रयाव र फे रे. ये जातीचा कोट. @या कोटास वेढा घालून कोट
घेतला. वरकडह> जागां जागां गढ> कोट घेतले. rक@येक नवे बस वले. असे शंभर कोट @या *ातीं
केले. वीस लB होनांचे रा3य सा9य केले. चंद> Pहणजे जैस_ वजापूर, भागानगर, तैसाच तzाचा
जागा. येथ_ रािजयांनीं राहाव_. परंतु इकडेह> रा3य उदंड. @याच_ संरBण जाल_ पा%हज.याजक रतां
चंद>स रघुनाथ नारायण ƒा„ण @यास मजमू संपूण+ रा3याची सां गतल>. आEण @यास तो *ांत
gवाधीन कtन चंद>स ठे वल. आEण रािजयांनीं आनंदराव व मानाजी मोरे हे दोघे सरदार
फौजेQनशीं बराबर घेऊन चंद>हून Qनघाले. घाट चढून वरत_ आले. को6हार, बाळापूर हे कोट घेतले.
देश काबीज केले. rक@येक गड वस वले. पुंडपाळेगार माtन गद‹स मळ वले. @या *ांती रंगो
नारायण Pहणून कारकून सरसुभेदार ठे वले. तोह> *ांत रघुनाथपंतांचे gवाधीन केला. को6हार *ांत_
मानाजी मोरे सरदार फौजेQनशी ठे वले. आनंदराव रािजयांनीं बराबर घेऊन कोपलास आले. तेथून
लमेmरास आले. तेथून मजल दरमजल संपगांव *ांतीं आले. बलवाडा Pहणून कोट होता. तेथे
देसाईण बायको होती. Qतन_ रािजयाचे ल करचे कह>काबाडी बैल नेले. ह_ वत+मान रािजयास कळल.
बलवाडास वेढा घातला. कोट घेऊन देसाईण ध रल>. तीस शBा केल>. मग पुढ_ प]हा ळयास
आले. आEण रा3याचाह> परामृष केला. मग राजे आले ह_ वृ< सवा‡स कळल. @याजवtन
Qनराजीपंत बहादुरखानाजवळ ठे वले होते, तेह> दश+नास आले, व खानांनीह>ं जडजवाह>र, व4_
रािजया स पाठ वल>.
११३. ;यंकंकंकोजीशी सला
@या उप र, कना+टकांत हंबीरराव फौजेQनशीं व रघुनाथ नारायण ठे वले होते ह_ वत+मान
;यंकाजी राजे यांस कळोन रािजयांनीं आपल> फौज व पाळेगारांची फौज मळ वल>, आEण
हंबीरराव याव र चालून आले. ते समयीं हंबीरराव याचे चौगुणी घोडा राऊत हशम अगEणत
;यंकाजी राजे यांचे होते. मग यांस @यांस यु9द जाल. मग रािजयाचा पुDय *भाव आ धक आEण
भा{योदय, हंबीरराव यांनीं ;यंकाजी रािजयाची फौज मोडल>. मोठ_ यु9द जाहाल. अगEणत रण
पडल. आEण ;यंकाजी रािजयाचे चार हजार घोडे पाडाव केले. व ह<ी जड जवाह>र बाजे सरदार
भवजीराजे व *तापजी राजे वरकडह> नामांrकत लोक पाडाव केले. अशी फ<े केल>. यश आल.
आEण पाडाव केले. सरदारांस व4_ देऊन सोlडल. याव र रघुनाथपंत व हंबीरराव चालोन
चंदावराकडे गेले. मग ;यंकाजी राजे यांनीं स›य मनु य म9यgत घालून स…य कराव_ अस_ जाल.
59
@याजवर रघुनाथपंतीं व हंबीररायांनीं रािजयाकडे जासूद प _ देऊन पाठ वल. मग रािजयास वत+मान
कळोन या उभयतांस उ<र पाठ वल_ कkं, “;यंकाजी राजे आपले धाकटे बंधू आहेत. मूलबु9द> केल>.
@यांस तोह> आपला धाकटा भाऊ, @यांस रBण, @याच_ रा3य बुडवूं नका.” अशीं उ<र_ आ लयाव र
उभयतांनीं ;यंकाजी राजे यांशी सला केला. आEण &;यह> उदंड घेतल. मग रघुनाथपंतीं हंबीरराव
यास ल कर सहवत+मान Qनरोप देऊन रािजयाकडे पाठ वल. आEण रघुनाथपंत आपण Qतकडे
कना+टकांत फौज दहा हजार gवार पागा व शलेदार जमा कtन त_ रा3य रBून रा%हले.
११४. जालनापरूरूरू ास वेढेढेढा
हंबीरराव याची व रािजयाची भेट जाहाल>. rक@येक नांवािजल. बwBस_ %दल>ं. आEण पुढ_
खासा रािजयांनीं अवघ_ ल कर घेऊन जालनापूर मyगलाईत @यास वेढा घातला. पेठा मा र6या.
शहर लुटून फ]ना केल. अगEणत &;य, सोन_ Lप, जडजवाह>र, कापड, घोडे, ह<ी, उंट_ फgत केल>ं.
मyगलांचीं फौज [घेऊन] रणमgतखान चालोन आला. यु9द जाल. सदोजी Qनबं ाळकर राजे
याजकडील पांच हजार फौज, तीन %दवस यु9द केल. रणमgतखान या स कैद कtन आEणला.
@या स बुडवाव_ तy @याचे कु मके स के सर सगं व सरदारखान व बाजे उमराव असे वीस हजार फौज
तीन कोसांवर रा%हल>. मग के सर सगं यान_ अंतरंग_ सांगून पाठ वल_ कkं, उभयपBी भाऊपणा आहे.
आमची गांठ पडल> तyवर तुPह>ं नाह>ं कूच कtन जाण. ह_ वत+मान कळतांच राजे तेथुन Qनघाले.
ल कर, जड गर> मागा+ने जाव_ अशी तजवीज केल>. ते समयीं बह>रजी जासूद यान_ कबूल केल_ कkं,
“मyगलांची गांठ न पडतां ल कर घेऊन %ठकाणास जातy. साहेबीं rफकkर न करण.” तीन रा ी
खपोन रा ं%दवस अवकाश न क रतां पावगड येथ_ ल कर घेऊन आला. राजे ब%हरजी नायकावर
खुशाल झाले. @याजकडे फाजील होत_ त_ माफ कtन आणखीह> बBीस %दल. तेथून सावकास
ल कर घेऊन राजे पुरंदरास आले.
११५. संभंभंभाजी %दलेलखानाकडे
इतrकयांत संभाजीराजे रािजयांचे पु 3ये- रािजयावर Lसून मyगलाईत गेले. ते जाऊन
%दलेलखानास भेटले. मग @यांनीं बहूत स]मान कtन चाल वल. पातशाहास %द6ल>स
%दलेलखानांनीं लहून पाठ वल_ कkं, “रािजयाचा पु संभाजी राजा Lसून आपणाजवळ आला आह_.
@यास गौरव कtन आPह>ं ठेवून घेतला आहे. तर पादशाहांनीं मेहरबान होऊन @यांस नांवाजाव_
Pहणजे रा3यांत दुई होईल. रा3यांतील ल कर उठोन आपोआप येईल आEण rक6ले कोट
साधतील.” Pहणून ल%हल. @याजवtन पादशाहांनीं वचार केला कkं, “रािजयाचा पु आला आहे,
@यास नांवािजतां पातशाह>ंत rफतवा कtन पातशाह> बुड वतील. नांवाजू नये. हुजूर आणून कैद_त
ठेवावा.” ऐसा वचार कtन %दलेलखानास लहून हुकूम पाठ वला कkं, संभाजी रािजयास घेऊन
60
हुजूर येण. अस_ ल%हल. तy अगोदर %दलेलखानाचा वकkल पातशाहाजवळ होता, @यानीं ह_ वत+मान
खानास लहून पाठ वल. त_ वत+मान खानास कळतांच संभाजी रािजयास सुचना कtन पळ वल. ते
पळून प]हा ळयास आल. ह_ वत+मान रािजयास पुरंधरास कळतांच संतोष पावून पु ाचे भेट>स
प]हा ळयास आल. मग पतापु ाची भेट जाहाल>. बहूत रहgय जाहाल. @या उप र राजे Pहणूं
लागले कkं, “लकरा, मला सोडूं नको. औरंगजेबाचा आपला दावा. तुजला दगा करावयाचा होता,
परंतु ीन_ कृपा कtन सोडून आEणला. थोर काय+ जाल.आतां तूं 3ये- पु थोर जालास, आEण
सचंतर रा3य कत+;य ह_ तु‚या च<ीं आहे अस_ आपणास कळल. तर मजला ह_ अग@य आहे. त र
तुजलाह> रा3य एक देतy. आपले पु दोघेजण एक तूं संभाजी व दुसरा राजाराम. ऐ सयास ह_ सव+
रा3य आहे, यास दोन वभाग करतy. एक चंद>चे रा3य, याची हx तुंगभ&ा तहद कावेर> ह_ एक
रा3य आहे. दुसर_ तुंगभ&ा अल>कडे गोदावर> नद>पय‡त एक रा3य आहे. ऐसीं दोन रा3य_ आहेत.
@यास तूं वडील पु , तुजला कना+टकkच_ रा3य %दधल. इकडील रा3य राजारामास देतy. तुPह>ं दोघे
पु दोन रा3य_ करण. आपण ीच_ gमरण कtन उ<र साथ+क कर>त बसतy.” अस_ बो लले. ते;हां
संभाजी राजे बो लले कkं, “आपणास साहेबांचे पायांची जोड आहे. आपण दूधभात खाऊन साहेबांचे
पायांच_ चतं न कtन राह>न.” अस_ उ<र %दधल. आEण राजे संतु[ जाहाले. मग पता पु बैसून
कुल रा3य आपल_ देEखल. कना+टक rकती आहे व खजीना काय आहे व मु@सxी सरकारकून काय
काय? गड कोठ_? rकती? हशम काय? समु&ांतील जंिजरे, पाEणयांतील जाहाज_ rकती? इसमांचा
आकार केला. €बतपशील:- कारखाने अठरा व महाल मुलूख नाना िज]नसवार सं…या करण_ तो
केला. €बतपशील:-
११६. रा3याची मोजदाद
अठरा कारखान े
१ खजीना. १ ज;हाह>रखाना. १ अंबारखाना. १ शरबतखाना. १ तोफखाना. १ द¦तरखाना.
१ जामदारखाना. १ िजरातखाना. १ मुदबखखाना. १ उ[रखाना. १ नगारखाना. १ ताल>मखाना. १
पीलखाना. १ फरासखाना. १ आबदारखाना. १ शकारखाना. १ दाtखाना. १ शहतखाना.
बारा महाल
१ पोते. १ सौदागीर. १ पालखी. १ कोठG. १ इमारत. १ व%हल>. १ पागा. १ सेर> १ दLनी.
१ थ’ी. १ टंकसाल १ छबीना.
खजीना नाणवार व कापड िज]नसवार बी॥
सुवुवुवुवण + -----------------------------------------------------------नाण_
१००००० गंबार एक लB. २००००० मोहरा दोन लB. ३००००० पुतया तीन लB. १३६४४२५
61
पातशाह> होन. १००००० सतलाPया एक लB. १००००० इमराPया एक लB. ४००००० शवराई होन.
१५००००० कावेर> पाक [होन.] १२७४६५३ सणगर> होन. २५४०३० अJयुतराई होन. ३००४५० देवराई
होन. १००४०० रामचं&राई होन. १००००० गुती होन. २००००० धारवाडी होन. ३००००० फलम
नाणेवार. २००००० *लखट> [?] होन. १००००० पाक व नाईकk होन. ३००००० आदवणी होन.
५००००० जडमाल होन. १४०००० ताडप ी होन. १००००० साध_ सोन_ नग कांबी, वजन खंडी १२॥.
पुरवणी पुरुरुरवणी होनाचंचंचं ी नावंवंवं _ (फलम याचे पोट>)ं)ं
१ अफरजी. १ € वाळुर>. १ € सुळी. १ चंदावर>. १ €बलघर>. १ उलफकर>. १ महमदशाई. १ वेळुर>.
१ कटेराई. १ देवजवळी. १ रामनाथपुर>. १ कुनगोट>.
Lपये----------------------------------------जड ज;हाह>र
५००००० Lपये. २००००० आसरप1ा. १०००००० आबाशा. २५००००० दाभोळी कबर>. १०००००० चुल>
कबर>. ५००००० बसर> कबर>. १०००००० Lप_ साध_ व मीनगार> व भांडीं नग वजन खंडी ५०.
[जवाह>र] १ माणक_. १ पांच. १ वैडूयˆ. १ नीळ. १ पैराज. १ मोतीं. १ पोवळ_. १ पुषकराज. १ %हरे.
एकूण ९
कापड जर> व साधे व रंगाचे व
खुमास िज]नसवार छप]न देश
व दया+वर>ल अजमास_ rकंमत
होन १,००,००,०००j
५०,००० Qनशाणी होन.
।
।
}
।j
।
धा]य सं7ह, रस सं7ह,
अगEणत होता. कोठार व
देशांत अमया‡द होतीं.---
कलमj
एकूण चं&मे सं…याj
२५००५००j
५००००० येळूर> होन.
घोडे-राऊत सं…या पागा सलेदार १,०५,००० एक लB, पांच हजार तपशील.
पागा ४५,००० यांचे सरदार. नांव_ :
१ हंबीरराव सरनौबत. १ संभाजी घोरपडे. १ मानाजी मोरे. १ येसाजी काटकर. १ संताजी
जगताप. १ Qनबं ाजी पाटोळे. १ जेतोजी काटकर. १ परसोजी भोसले. १ गणोजी शरके . १ बाळोजी
काटकर. १ Qनळोजी काटे. १ नेतोजी पालकर. १ तुकोजी Qनबं ाळकर. १ गyदजी जगताप. १
संभाजी हंबीरराव. १ धनाजी जाधव. १ शामाखान. १ वाघोजी शरके . १ हरजी Qनबं ाळकर. १
62
भवानराव. १ आनंदराव हशमहजार>. १ तेलंगराव. १ Lपाजी भyसले. १ ;यंकटराऊ खांडकर. १
खंडोजी जगताप. १ उदाजी पवार. १ रामजी कांकडे. १ कृ णाजी घाडगे. १ सावजी मो%हते. –
एकूण २९.
शलेदार शलेदेदार व मुलुलुलुलखीचंचंचं े सभुभु ेदेदेदार:-
१ नागोजी ब6लाळ. १ गणेश शवदेव. १ चंदो %हरदेव. १ नेमाजी शदं े. १ रामाजी भाgकर.
१ बयाजी गडदरे. १ बाळाजी Qनळकं ठ. १ %हरोजी शेळके . १ € बं क व®ल. १ महादजी नारायण. १
बाळोजी शवतरे. १ जानराव वाघमारे. १ संSोजी माने. १ अमरोजी पांढरे. १ रामाजी जनाद+न. १
मुधोजी थोरात. १ कृ णाजी भांदडे. १ ब%हरजी वडगरे. १ चंदो नारायण. १ खेमणी. १ खंडोजी
आटोळे. १ राघो ब6लाळ १ बळवंतराव देवकांते. १ ब%हरजी घोरपडे. १ मालोजी थोरात. १ बाळाजी
ब%हरव. १ देवाजी उघडे. १ गणेश तुकदेव. १ केरोजी पवार. १ उचाले. १ नरसोजी शतोळे.
ह<ी व ह<ीणी, छावे सुमार पाEणयांतील जहाज_ जहाज_ आरमारचे सरदार,j
१२६० १ दया+सागर
( दया+सांरग? )
१ इƒामखान.
१ मायनाईक.
हशम मावळे सरदार असामीं १०००,००० सरदार:-
१ येसाजी कंक सरनोबत. १ सूया+जी मालसुरे. १ गणोजी दरेकर. १ मु{बाजी बेनमणा. १
माल सांवत. १ वठोजी लाड. १ इं&ोजी गावडे. १ जावजी महानलाग. १ नागोजी *6हाद. १
पलाजी गोळे. मुधोजी सोनदेव. १ कृ णाजी भाgकर. १ कलधोडे. १ %हरोजी मराठे. १ रामाजी
मोरे. १ %हरोजी भालदार. १ तुकोजी कडू. १ राम दळवी. १ द<ाजी इlड(तु)लकर. १ पलाजी
सणस. १ जावजी पाये. १ भकजी दळवी. १ कyडजी वडखले. १ € बं कजी *भू. १ कyडजी फरजंद.
१. तानाजी तुंदुसकर. १ तानसावंत मावळे. १ महादजी फरजंद. १ येसजी दरेकर. १ बाळाजीराव
दरेकर. १ सोन दळवे. १ चांगोजी कडू. १ कyडाळकर. १ ढवळेकर. १ तानसांवत भyसले. एकूण ३६.
गड, कोट, जंिंिंिजरे व देशातंतं ील जंिंिंिजरे, गड, कोट €बतपशील.:-
१ कyढाणा ऊफ+ सहं गड. १ घनगड. १ येलबगšगड. १ रांगणा ऊफ+ * स9दगड. १ लगं ाणा.
१ चंदन. १ मसीतवाडे ऊफ+ मानगड. १ जयगड. १ लोहगड. १ कोट फyड. १ कोट लावड. १
रसाळगड. १ हडपसर ऊफ+ पव+तगड. १ कोट केचर. १ सातारागड. १ परळीगड ऊफ+ स3जनगड. १
व6लभगड. १ जवळेगड. १ हLषगड. १ कुरडू ऊफ+ मंदरगड. १ सालोभागड. १ रो%हडा. १
मद गर>गड. १ िजवधण. १ कोट मंगळूर. १ कोपलगड. १ कोट कु[गी. १. प]हाळगड. १.
63
नौबतगड. १ कोटसुप. १ पुरंदरगड. १ पाल> ऊफ+ सरसगड. १ अचला गर>गड. १ भोरप ऊफ+
सुधागड. १ कोट अंकोल. १ पांडवगड. १. वंदन. १ कोट शवेmर १ खेळणा ऊफ+ वशाळगड. १
€ बं क ऊफ+ ीगड. १ कोट ह लयाळ. १ बहादरू गड. १ तानवडा. १ सालेर>गड. १ मनोहरगड. १
अ%हवंतगड. १ ठकर>गड. १ माहुल>गड. १ चाऊड ऊफ+ *स]नगड. एकूण ४९.
नवे रािजयानंनं ी ं गड वस वल_ @याचंचं ी ं नावंवंवं Qनशीवार सुमुमार>.
सुमुमार १११
१ राजगड चार> माJया. १ तोरणा ऊफ+ *चंडगड. १ केळजा. १ वैराटगड. १ कमलगड.
१ वध+नगड. १ *तापगड. १ कांगोर> ऊफ+ मंगळगड. १ गहनगड. १ पताकागड. १ प¯ागड. १
सुबकरगड. १ सबलगड. १ ब%हरवगड ऊफ+ सारंगा. १ गगनगड ऊफ+ बावडा. १ सारंगगड. १
सुरगड. १ जंिजरे वजयदगु .+ १ जंिजरे सधं ुदगु .+ १ जंिजरे खांदेर>. १ पावनगड. १ पारगड. १
भवं गड. (भीमगड). १ भूधरगड. १ राजगड. १ सहन(ज)गड. १ नाकगडगड. १ लोणजागड. १
काचणागड. १ सद>चा गड. १ वसंतगड. १ सुदंरगड. १ मह>मानगड. १ मJछं&गड. १ ;यंकटगड.
१ माEणकगड. १ लोकलगड.(कलोल?) १ कोथळागड. १ ीवध+नगड. १ कमरगड. १ वासोटा ऊफ+
;या°गड. १ खोलगड. १ * चतगड. १ *ौढगड. १ वनगड. १ नरगुंदगड महदगड. १ रामदुग+ ऊफ+
भुजबळ. १ बालेराजा. १ अंजनवेल>. १ सरगड. १ मुरगोड. १ ीमंतगड. १ गज&गड. १ कोट
येळूर. १ कनका%&गड. १ रवळागड. १ नाचणागड. १ रामसेजगड. १ L&माळगड. १ समानगड. १
व6लभगड. १ मह>पालगड. १ मयोरगड ऊफ+ नवलगुंद. १ पटगड. १ सोनगड. १ कुंजरगड. १
तुंगगड ऊफ+ कठGणगड. १ मह>पतगड. १ मदनगड. १ कांगोर>गड. १ वाtगड. १ भूषणगड. १ कोट
बारगीर. १ कंबलगड. १ मंगलगड. १ gवtपगड. १ ढोलागड. १ मनरंजनगड. १ बहुलगड. १
मह>ं&गड. १ रजेगड. १ बळवंतगड. १ ीगलडवगड. १ प व गड. १ कलाQनधीगड. १ गंधव+गड. १
सुमनगड. १ गंभीरगड. १ मंदरगड. १ मद+नगड. १ दह>गड. १ मोहनगड. १ गडागड. १ वीरगड
ऊफ+ घोसाळा. १ Qतकोना ऊफ+ वतंडगड. १ जंिजरे सुवण+दुग+. १ जंिजरे रUा गर>. १ राजक़ोट. १
सेवणागड. १ सेवकगड. १ कोहजगड. १ कठोरगड. १ भाgकरगड. १ कपलगड. १ ह रiं&गड. १
जंिजरे कुलाबा. १ स9दगड. १ मंडणगड. – एकूण सुमारे १०८.
कनाट+ टक *ातंतंतं ींचंचंचंचे गड के ले नवे एकूण सु॥ु॥ ७९ €बतपशील :-
को6हार, बाळापूर-वरघाट
१ को6हार, बाळापूर भोर. १ नंद>गड. १ चंदनगड. १ ƒ„गड. १ गणेशगड. १ ीवध+नगड.
१ व±गड. १ मद+नगड. १ कोट €बदनुर. १ भाgकरगड. १ पपला ऊफ+ *काशगड. १ कोट ढमकूर.
१ कोट कोलार कद>म. १ दुग+मगड. १ भीमगड. १ सरसगड. १ अ%हQनजादुग+. १ क’रगड. १
64
मकरंदगड. १ बुरवडगड. १ सोमशंकरगड. १ हातमलगड. १ भूमंडणगड. १ मेज को6हारगड. १
मह>पालगड. १ भीमगड निजक कपशेर>. १ बुंद>कोट. १ कोट येलूर. १ कैलासगड. १ मह>मंडणगड.
१ अजु+नगड. १ अका+टगड. १ पडवीरगड. १ भंजनगड. १ राजगड चंद>. १ मदो]मतगड चंद>. १
मुखणेगड कोटवेल. १ भातुर. १ पालेकोट. एकूण ३८.
घाटाखाल> ं गड कोट
१ पतनगदनेगड. १ जगदेवगड. १ केवळगड. १ गगनगड. १ मदगड. १ कgतुर>गड. १
रUगड. १ *बळगड. १ मात‡डगड. १ कृ णा गर> चंद>. १. शारंगगड चंद>. १ लागगड चंद>. १ कोट
€बचंद>. १ सुदश+नगड. १ महाराजगड. १ कृ णा गर>गड. १ रंजनगड. १ शदगड. १ म6लकाजु+नगड.
१ *ाणगड. १ कु जंरगड. १ आरकोटगड. १ कना+टकगड. १ €बगेवाळंुगड. १ ब%हरवगड. १ कोटसुभा.
१ मनगड. १ कोट € कळूर. १ बेटवल ऊफ+ केमल. १ वशाळगड. १ कोट € मल. १ चेलगड चंद>.
१ कोट देवणापाट>. १ रामगड. १ चतं ाहर कोट. १ व9ृ दाचल कोट. १ चवीकोट. १
Qनलसािजतगड. १ यशवंतगड. १ देवगड. एकूण ४१.
एकदंर बेर>ज ७९.
एकदंर गड बेर>ज
५० *थम प]नास. १११ नवे रािजयांनी वस वले. ७९ कना+टक *ांतीच_
एकूण २४०.
११७. ‘दोन *ातंतं मळून एक रा3य.’
एणे*माण_ आपल_ रा3य सालेर> rक6यापासून गोदावर> नद> अल>कडे कुल देश वरघाट
तळघाट तुंगभ&ा पावेतy हा एक *ांत, व तुंगभ&े पल>कडे देखील को6हार, बाळापूर, चंद>, येलूर
सरद कावेर> पावेतy हा एक *ांत. असे दोन *ांत मळून एक रा3य आहे. ऐशी तजवीज कtन
संभाजी रािजयास प]हायास ठे वल. @याजवळ जनाद+न नारायण सरकारकून व सोनाजी नाईक
बंकk व बाबाजी ढमढेरे असे ठे वले. आEण पु ाच_ समाधान केल_ कkं, “आपण रायगडास जातy.
धाकटा पु राजाराम याचे ल{न कtन घेतy. मग रा3यभाराचा वचार कत+;य तो कtं. तूं वडील
पु आहेस. सव+ *कार_ भरंवसा तुमचा.” अस_ बोलून रायगडास गेले.
११८. राजारामाचे ल{न
धाकटा पु राजाराम यास वधू पाहातां *तापराव पूवšल सेनापती होते. @यांची क]या नवर>
नेमgत केल>. आEण ल{न स9द> त_ पाव वल. वधूच_ [नांव] सौभा{यवती जानकkबाई अस_ ठे वल.
65
मोठा महोJछाह केला. दानधम+ अपार केले.
११९. राजासंसं 3वराची ;यथा
मग कांह>ं %दवसांनीं राजास ;यथा 3वराची जाहाल>. राजा पुDयŽोक. कालWान जाणे.
वचार पाहातां आयु याची मया+दा जाल>. अस_ कळून जवळील कारकून व हुजरे लोक होते
@यांम9ये स›य, भले लोक बोलावून आEणले. €बतपशील:-
कारकू न : १ Qनळोपंत *धानपु . १ *6हादपंत १ गगं ाधरपंत, जनाद+नपंतांचे पु . १ रामचं&
Qनळकंठ. १ रावजी सोमनाथ. १ आबाजी महादेव. १ जोतीराव. १ बाळ*भू चटणीस.
हुजरे लोक : १ %हरोजी फरजंद. १ बाबाजी घाडगे. १ बाजी कदम. १ मुधोजी सरखवास. १
सुया+जी मालुसरा. १ महादजी नाईक पानसंबळ.
१२०. राजाचंचं े देहावसान
असे मातबर लोक जवळी बोलावून आEणले. मग @यांस सां गतले कkं, “आपल> आयु याची
अवधी जाल>. आपण कैलासास ीचे दश+नास जाणार. शर>र Bीण देखून प]हा ळयाव र संभाजी
राजे वडील पु यांस सां गतल_ [होत] कkं, ‘तुPह> दोघे पु आपणास यांस रा3य वांटून देतy.
आEण उभयतां सुखtप राहाण.’ Pहणोन सां गतल. परंतु वडील पु संभाजी राजे यांनीं ऐrकल_
नाह>ं. शेवट आपला तो Qनदानसमय %दसताहे. रा3य Pयां शवाजीन_ चाळीस हजार होनाचा पुण_
महाल होता, @याव र एक Sोड होनाच_ रा3य पैदा केल. हे गड, कोट व ल कर पागा ऐस_
मेळ वल, परंतु मज माघार_ ह_ रा3य संरBण करणार ऐसा पु %दसत नाह>ं. कदा चत धाकटा
कुंवार राजाराम वांचला तर तो एक ह_ रा3य वृ9द> त_ पाववील. संभाजी राजे वडील पु जाणता
आहे, परंतु बु9द> फटकळ आहे. अ6पबु9द> आहे. @यास काय कराव? आपण तो *याण करतy.
तुPह> कारकून व हुजरे मराठे कद>म या रा3यांतील आहां. तुPहांस या गो[ी कळ6या असा;या.
आपणां माघार_ संभाजी राजे पराSमान_ रा3य सव‡ आटोपतील. ल करह> थोरला राजा संभाजी
Pहणून @याजकडे डौल देऊन मळतील. राजाराम धाकटा Pहणून याजकडे ल कर येणार नाह>ं.
सरकारकून राजारामाचा पBपात कtन उभयतां बंधूंस रा3य वाटून दोन रा3य_ कtं Pहणतील.
शेवट ल करचे मराठे कारकुनांचे वचारांत येणार नाह>त. शेवट अवघे सरकारकुनां स वmास देऊन
धरतील. संभाजी राजे हे आपले वेळचे थोर थोर ƒा„ण यांस मार>ल. ƒा„ण ह@या कर>ल. पुढ_
मराठे यास ल करचे सरदारांसह> मार>ल, धर>ल, इजत घेईल. लहान माणस, गुलाम, यांचा पगडा
पडेल, आEण थोर लोकांची चाल मोडील. संभाजी कैफ खाईल, गां3या ओढ>ल, इषकबाजी कर>ल.
गड-कोट-देशाम9य_ अनाईक होईल. राजा परामृष करणार नाह>ं. &;य खजीना सव+ उडवील. सव+
रा3य गमावील. संभाजीचे गूण ऐकून औरंगजेब %द6ल>हून चालून येईल. भागानगर, वजापूर
66
मyगल घेईल. ह_ रा3यह> घेतील, आEण संभाजी शेवट दगा खाईल. जे गती म लक अंबर
Qनजामशाहा @याचा पु फ<ेखान म लका माघारां जाहाला, आEण पातशाह> बुड वल>, तैशीच
संभाजी राजा कर>ल. मग राजाराम रा3य कtं लागेल. ते;हां गमा वल_ रा3य साधील. मजपेBां
पराSम वशेष कर>ल. ह>ं पु ाची लBण. आतां कारकूनांम9ये माझे वेळचे थोरले कारकून यांस तो
संभाजी वाचू देणार नाह>ं. @यांपैकkं एक *6हादपंत Qनराजीपंतांचे पु व रामचं&पंत Qनळोपंताचे पु
हे दोघे ƒा„ण पराSमी होतील. Qनळोपंत, *धानाचापु , हाह> नांव धर>ल. या वेगळे कोणी होणार
होतील. मरा˜यांम9य_ बहुतेक संभाजी मोडील. उर6यापैकkं संताजी घोरपडे व ब%हरजी घोरपडे व
धनाजी जाधव हे ज र वांचले त र मोठे पराSम करतील. मोlडल_ रा3य हे Qतघे ƒा„ण व Qतघे
मराठे सांवरतील.” अस_ बोलल. येणे*माण_ राजे बो लले. सवा‡चे कंठ दाटून ने ांपासून उदक 4वूं
लागल. परम दुःख जाल. @या उप र राजे बो लले कkं, “तुPह> चुकूर होऊं नका. हा तो मृ@युलोकच
आहे. या माग_ rकती उ@प]न जाले Qततके गेले. आतां तुPह>ं Qनम+ळ सुखtप बु9द>न_ असण. आता
अवघे बाहेर बैसा. आपण ीच_ gमरण करतy.” Pहणोन अवQघयांस बाहेर बस वल. आEण
रािजयांनीं ीभागीरथींचे उदक आणवून gनान केल. भgम धारण कtन L&ाB धारण केल. आEण
योगा›यास कtन, आ@मा ƒ„ांडास नेऊन दशªार_ फोडून *ाण*याण केल. शा लवाहन शके १६०२,
रौ&नाम संवgतरे, चै शु9द १५ र ववार> दोन *हर>ं काळ रायगडी जाला. @या नंतर शवदूत
वमान घेऊन आले, आEण [राजे] वमानीं बैसून कैलासास गेल. ह_ जड शर>र, (@याचा) मृ@युलोकkं
@याग केला.
१२१. अशुभुभ च]हे व उ<रrSया
रािजयाच_ देहावसान जाल_ ते %दवशीं पृ¡वीकंप जाहाला. गगनीं धूमकेत उदेला. उ6कापात
आकाशाहून जाला. रा ीं जोड-इं&धनु य_ Qनघाल>ं. अ[%दशा %द{दाह होऊन गे6या. ी शंभुमहादेवीं
तयाच_ उदक रzांबर जाल. पाDयांतील म@gय बाहेर पडून अमासवणी उदक जाहाल. ऐशी अ र[_
जाहाल>ं. मग रािजयाच_ कलेवर चंदनका[_ व बेलका[_ आणून द{ध केल. ि4या राजप²या, कारकून
व हुजरे सव+ लोकांनीं सां गतल_ कkं, धाकटा पु राजाराम यांनीं rSया करावीं. सवा‡नीं खेद केला.
राजाराम यांनीं अ@यंत शोक केला. @यानंतर उ<रकाय+ कQन-ानीं कराव_ अस_ स9द केल. वडील
पु संभाजी राजे वेळेस नाह>त, याजक रतां धाक“यांनीं rSया केल>. ऐस_ रािजयाच_ च र -आ…यान
उ@प]न काळापासून देहावसानापय‡त जाहाल.
१२२. राजा अवतार>च.
राजा साBात ् के वळ अवतार>च ज]मास येऊन पराSम के ला. नमद+ ा पासून रामेmरपयत‡
ªाह> rफरल>. देश काबीज केला. अदलशाह>, कुतूबशाई, Qनजामशाई, मyगलाई Šा चार> पातशाŠा
67
व समु&ांतील बेवीस पादशाहा असे जेर जu कtन, नवच रा3य साधून मराठा पातशाहा
सहं ासनाधीश छ पती जाहाला. *QतइJछा मरण पावून कै लासास गेला. ये जातीचा कोणी माग_
जाहाला नाह>ं. पुढ_ होणार नाह>ं. अस_ वत+मान महाराजाच_ जाहाल. कळल_ पा%हजे.
१२३. फल ुतुती.
च र पुDयŽोक रािजयाचे जे घर>ं लहून ठेवतील. @यांJया भा{यास पारावार नाह>ं. व जे
वाचतील @यांस मोठ_ पुDय जोडेल. Qनपु€ यांस पु होतील व द र%&यांस लमीवंत होतील व
अपे शयांस यशवंत होतील. व पुDयŽोक पराSमी होतील. जे पु वंत असतील @यांसह> पु
होतील. जे लमीवंत असतील ते वशेष भा{यवंत होतील. यशgवी असतील ते %दि{वजयी होतील.
येण*माण_ सव+ मनोरथ पूण+ होतील. बर_ समजण_ ह>. बखर संपूण+ जाहाल>. चै शु9द *Qतपदा ते
%दवशीं वण+न समाu जाहाल. ईmर संवgतर. मुvकाम चंद>. शा लवाहन शके १६१६ [त] जाहाल>.
कळल_ पा%हजे. बहूत काय ल%हण? हे वनंती.